Ogólne
Pełne hasło
Więcej

CONSTITUO

Gramatyka
  • Formyconstituo
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ere, -ui, -utum
Znaczenia
  • I. propr.
    • A.
      • 1. postawić, założyć, zbudować
      • 2. umieścić, ustawić
    • B.
      • 1. iur. iur. t. t. sprowadzić przed sąd (jako świadka lub stronę)
      • 2. osiedlić, osadzić
        • α. + feminam matrimonialiter wziąć za żonę
        • β. + in aliam sortem zmienić położenie
      • 3. pass. zatrzymać się, znajdować się, przebywać (w jakimś miejscu)
        • α. + constitutum esse:
        • β. intrans.
        • γ. refl.
    • C. part. perf. znajdujący się, będący, obecny
      • 1.
      • 2.
      • 3.
  • II. transl.
    • A.
      • 1. wyznaczyć, ustanowić
      • 2. uczynić kimś
    • B.
      • 1. tworzyć, stanowić
        • α. + mentionem wymienić
        • β. + meriti documenta Pass. tworzyć się, powstawać
        • α. + sub ente:
        • β. + ad intra Part. perf. ukonstytuowany, samodzielny
      • 2. ułożyć, urządzić, załatwić
      • 3. umocnić, nawiązać
      • 4. wyznaczyć, określić
      • 5. ustanowić, postanowić, ustalić
        • α. + consilium powziąć plan
        • β. + constituitur jest rzeczą wiadomą
      • 6. + alicui udzielić, przekazać, zapisać
        • α. + causam powierzyć sprawę
        • β. + iuramentum złożyć przysięgę
    • C. iur.singulare: iur. ręczyć za kogoś

Pełne hasło

CON-STITUO, -ere, -ui, -utum
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • B.
  • A.
  • H. et
  • Ha. (s.
  • v.
  • constitutus),
  • N.
[part. praes. constituans : ArPrawn X p. 119 (a. 1402) : constituans suos homines ... coram iudicio bannito. inf. fut. act. constitutum ire *Tom. III p. 205 (a. 1514) : nesciebat homo ... perjurus ... Deum ... longe aliter constitutum ire.
part. praes. loco part. perf.?
Tom. II p. 134 (a. 1512) : universis et singulis capitaneis ... ubilibet constituentibus, presentibus, requirendis. inf. perf. act. constitisse cf. infra 1103,13.]
I. propr.
A. res
1. postawić, założyć, zbudować; exstruere, condere, aedificare (domum, pontem, civitatem).
Syn.
exaedificare ( DŁUG. Op. p. 244 ) , locare ( KodMp II p. 142, a. 1278).
Additur
opere ( ChrPP p. 465 ).
N. locut.
se murum protectionis :
CodEp III p. 45 (a. 1450) : qui rex se murum proteccionis adversus eorum infidelium ... rabiem c-it.
2. umieścić, ustawić; aliquo loco ponere, praec. milit. castra.
Simili sensu
campum ( AAlex p. 203, a. 1502).
N. locut.
sub incerto constitui być niepewnym; incertum esse
CodPom p. 297 (a. 1220) : omnia mundana c-i sub incerto.
B. homines
1. iur. t. t. sprowadzić przed sąd (jako świadka lub stronę); in iudicium adducere (testem, partem)
StPPP VIII p. 253 (a. 1388) : c-it ... fratrem suum contra Nicolaum.
Ib. p. 572 (a. 1398) : c-et abbatem ... contra Preczslaum ... super confessione donationis equi per Spitkonem.
Ib. p. 580 (a. 1398) : pueros c-et pro debito Iudaico.
Ib. p. 970 (a. 1400) : c-et Stanislaum ... contra ... Margaretham ... super eo, quod etc.
APozn II p. 21 (a. 1472) : Lucam ... coram ... capitaneo ... vivum aut mortuum c-re.
Ita passim saec. XV — XVI.
Syn.
locare ( StPPP IX p. 33, a. 1425) , statuere ( KsgMaz I p. 158, a. 1414).
2. osiedlić, osadzić; collocare.
N. glossam Pol.
RH II p. 125 (a. 1486) : residere in olodio, alias ubicunque dominus eum c-ret alias «oshadzil».
N. locut.
α. feminam matrimonialiter wziąć za żonę; uxorem ducere
SACR. Elucid. fol. A IIIb : cuius ... filiam ... deuotus ... princeps ... thoro matrimonialiter sibi c-uit.
β. pass. in aliam sortem zmienić położenie; in aliam condicionem transferri
COPERN. OpM p. 78 : relinquentes ... paupertatem paupertati, in aliam sortem c-emur (Gr. έφ’ ἑτέραν μεταστησόμεθα λῆξιν).
3. pass. zatrzymać się, znajdować się, przebywać (w jakimś miejscu); aliquo loco consistere, (ad)esse
RachJag p. 192 (a. 1394) : quando dnus rex c-batur in Kail.
StPPP VIII p. 859 (a. 1400) : omnes partes in dictis graniciebus ... debent ire et c-i.
SSrSil XIV p. 203 (a. 1490) : regia maiestas ... in lecto dormitans c-batur.
Ita passim saec. XIV—XVI, praec. sq. nomine loci.
N. constr.
a. sq. ad :
AAlex p. 385 (a. 1504) : ad prandium cum sua ... dominatione c-ar.
b . abs.
*CodSil(M) I p. 73 (a. 1150) : postea c-tus est (i. q. exstitit ) sclavus quidam ... qui frequenter abbatem ... ad convivium vocavit.
Simili sensu
α. constitutum esse:
KodMp I p. 13 (a. 1212) : cum essemus in colloquio ... c-ti.
KodWp II p. 7 (a. 1288) : cum ... Vencesslaus ... in nostra presencia ... fuisset c-tus.
StPPP VIII p. 314 (a. 1389) : ubi rex fuerit c-tus.
Ita passim saec. XIV—XV.
β. intrans.
AGZ XIV p. 3 (a. 1440) : quousque idem Demetrius personaliter c-ret.
KodUJ V p. 3 (a. 1549) : non posse tamen eos scholares ... studia, quorum causa hic c-erunt, prosequi.
Cf. Th. IV 510,46 sqq.
γ. refl.
APozn II p. 78 (a. 1479) : tenebitur se personaliter ... domino Laurentio ... Poznanie c-re.
CodEp III p. 368 (a. 1490) : omnes terrigene ... armati ... in Bobrka ... se c-ant.
C. part. perf. znajdujący się, będący, obecny; qui adest, aliquo loco stat, praesens est.
1.
aliquo loco
KodWp I p. 300 (a. 1256) : ecclesie in Gostichov ... fratribus inibi c-tis.
DokMp I p. 4 (a. 1257) : domus Mechauiensis Sancti Sepulchri in dioecesi Craccouiensi c-ta.
KodWp II p. 26 (a. 1290) : villas ... circa civitatem ... Olesnicz c-tas.
Ita passim saec. XIII—XV.
Praec. de eis, qui coram iudice comparent
PrzywKr p. 8 (a. 1364) : custos domus Mechouiensis ... nec non ... fratres heredes de Golcza ... presencialiter c-ti talem inter se ... concordiam promulgaverunt.
StPPP VII p. 3 (a. 1407) : aduocati ... c-ti vnanimiter coram iudicio ... fassi sunt.
Ita saepissime saec. XIV—XV. Additur praesentialiter (cf. et saepius ), personali praesentia ( AGZ XVIII p. 10, a. 1469) , effectualiter ( CodEp III p. 124, a. 1465).
2. in aliquo statu α. in religione Christiana ( DŁUG. Hist. IV p. 368 ) , in determinato gradu Ecclesiae ( WROCŁ. EpitConcl fol. C lb) , in sacerdotio ( *Theiner II p. 117, a. 1459) , in ordine presbyteriali ( DŁUG. Hist. II p. 258 ) , in sacris (minoribus) sc. ordinibus ( StSyn III p. 18, a. 1320 et passim), in coniugali statu ( DŁUG. Hist. IV p. 421 ). β. in aliquo iure ( StPPP VIII p. 862, a. 1400) , in (iustitia et) possessione alicuius rei (syn. positus: KodMp II p. 167, a. 1287 ; DŁUG. LibBen I p. 205 ) , in patria potestate alicuius ( AKapSąd III p. 141, a. 1509) , sub tributo aliquo ( Visit. p. 23, a. 1511) . γ. in legatione ( CodVit p. 200, a. 1409) , in officio visitationis ( DŁUG. LibBen I p. 298 ) , in negotiis regis ( ArPrawn X p. 26, a. 1394 ; StPPP VIII p. 571, a. 1398) , in itinere ( JAC. PAR. Tract. fol. B 4b ; DŁUG. Hist. IV p. 279 ) ;, in exilio ( KodKKr I p. 191, a. 1332). δ. in aetate puerili sim. ( StPPP VIII p. 436, a. 1397 et saepius). Simili sensu intra pupillares annos ( KADŁUB. p. 212 ) , in annis discretionis sim. ( PrPol p. 73, a. 1387 et saepius), in bona, sana et valida valetudine sim. ( KodWp II p. 236, a. 1304 ; Tom. I App. p. 32, a. 1508 ; simili sensu sanus: KodMp IV p. 446, a. 1446 ; item sana mente: KodWp III p. 593, a. 1357) , in infirmitate ( ARect I p. 537, a. 1514 ; simili sensu in lecto aegritudinis: StSyn IV p. 56, a. 1420) . ε. in discrimine ( CodEp II p. 419, a. 1440) , in arto ( KADŁUB. p. 204 ) , in ardua necessitate ( KodWp II p. 19, a. 1289) , in extremae voluntatis articulo ( PommUrk I p. 355, a. 1247) , in mortali peccato ( StSyn III p. 19, a. 1320 ; simili sensu in mortalibus: ConcPol IV p. 172, a. 1436) . Cf. Th. IV 523, 45 sqq.
3. sq. adv.
KADŁUB. p. 81 : virtus est habitus mentis bene c-tae.
II. transl.
A. homines
1. wyznaczyć, ustanowić; designare, creare.
Syn.
eligere ( APozn I p. 5, a. 1434 ; KsgŁawKr p. 145, a. 1376) , creare ( AKapSąd III p. 167, a. 1513) , decernere ( DŁUG. Hist. I p. 168 ) , deputare ( DokMp I p. 177, a. 1385) , facere ( Lites I p. 10, a. 1320 et saepius), ordinare ( ib. ).
Opp.
destituere ( KodMp II p. 64, a. 1242 ; Lites I p. 292, a. 1339).
Constr.
a. sq. (dupl. ) acc. b. sq. in c. acc. personae, v. gr. in advocatum ( PommUrk V p. 525, a. 1320) , in iudicem ( StPPP III p. 35, a. 1532) , in tutorem ( ArPrawn V p. 405, a. 1398) , in priorem salisfodinae ( KodMp IV p. 63, a. 1399) , in episcopum ( DŁUG. Hist. IV p. 581 ) , in capitaneum ( ArHist VIII p. 313, a. 1499 ; Tom. III p. 229, a. 1514), cf. Th. IV 515, 30 sqq. Additur ad :
DokMp I p. 227 (a. 1385) : iudex ... ad hoc specialiter c-tus.
Praec. iur. aliquem (in) procuratorem (in causa) wyznaczyć na zastępcę prawnego; coram iudice patronum designare ( KodMp II p. 36, a. 1227 et saepissime saec. XIV—XVI).
Explicat
GLcerv p. 511 : c-it principalis procuratorem, substituit autem procurator alium loco sui.
Additur
ad, v. gr. ad repetendum debitum ( KsgŁawKr p. 164, a. 1391) , ad resignandum partem hereditatis ( StPPP VIII p. 446, a. 1398).
Item
arbitros:
KsgCzer p. 260 (a. 1422) : debet c-re alias «postawicz» arbitros ... erga Martinum.
c. sq. in c. acc. rei (abstr. ), v. gr. in consulatum ( AGZ XVI p. 395, a. 1483) , in fideiussoriam ( ZabDziej IV 1, p. 7, a. 1544) . d. sq. in c. abl. , v. gr. in regno ( ArHist XI p. 150, saec. XII ; DŁUG. Hist. IV p. 338 ) , in principatu ( KADŁUB. p. 214 ) , in ducatu ( KodMp II p. 86, a. 1252) ; cf. Th. IV 515, 11.
N.
colonos obciążyć określonym obowiązkiem pańszczyzny; certum quoddam operarum servarum opus imponere
Visit. p. 126 (a. 1511) : coloni c-ti tamen sunt singulis diebus ligna ducere ad castrum.
Ib. p. 430 (a. 1512) : iconomus ... cum ... incolis pactum fecit et eos sic c-uit, ut de quolibet manso ... solverent per mediam sexagenam pecuniarum.
StPPP XII p. 505 (a. 1534) : laborabant singulis diebus antea, sed iam dixit eos c-tos esse in diebus duobus de laneo.
2. uczynić kimś; efficere, reddere
KADŁUB. p. 97 : paterna quomodo correptio infamem c-et?
DŁUG. Hist. V p. 302 : ne ex ... charo amico infestum sibi hostem ... c-at.
HUSSOW. p. 110, v. 4 : ne vos pastores c-at sordida lana reos.
N. locut.
aliquem in admirationem wprawić w podziw; i. q. adducere
NIC. BŁ. Serm. III p. 205 : haec puella ... nos in admirationem c-uit.
Refl. okazać się; se praestare
KsgPrzem I p. 172 (a. 1429) : si discederet aut profugum se c-ret ... extunc collum demeretur.
DŁUG. Op. p. 48 : si in defendenda religione ... desertorem se c-ret et proditorem.
Id. Hist. II p. 335 : cui tu te adversarium ... c-isti.
Ib. IV p. 598 : ille ... se mihi in fortem c-uit adversarium.
Ib. V p. 520 : ex amico hostem infestum se c-ns.
Ita saepius, praec. ap. DŁUG.
B. res
1. tworzyć, stanowić; efficere, facere, v. gr. unum corpus (de praelatis et canonicis: ArPrawn V p. 521, a. 1517).
N. locut.
α. mentionem wymienić; facere
KodWp III p. 51 (a. 1356) : de quibus pecuniis ... littere mentionem c-unt.
β. meriti documenta :
DŁUG. Op. p. 77 : non enim mollia meriti documenta visa est virtus umquam c-isse.
Pass. tworzyć się, powstawać; fieri, exsistere.
N. constr.
a. sq. ex. b. sq. in c. abl.
GŁOG. Alex. II fol. A Ia : in numero et ordine omnia c-ta esse Diuine tradunt littere.
Praec. phil.
α. sub ente:
BYSTRZ. Log. fol. 1 8b : Deus c-itur immediate sub ente ... per Suum modum intrinsecum, scilicet per infinitatem.
Simili sensu
in esse :
BYSTRZ. Log. fol. f 4b : indiuiduum ... c-itur in esse per differentiam indiuidualem.
WROCŁ. Epit. fol. b la : natura naturata ... particularis est principium rerum naturalium ipsas res naturales in esse c-ns.
Cf. ib. fol. 4b .
Item
essentialiter ( GOST. Th. fol. 13b ; ;opp. specifice: STOB. Sign. fol. a 3a) , quiditative ( id. Intr. fol. b la ), elementaliter ( GOST. Th. fol. 6a ).
β. ad intra :
WROCŁ. EpitConcl fol. 8b : generari conuenit Filio ex proprietate personali ad intra c-nte personam Filii.
Part. perf. ukonstytuowany, samodzielny; formatus, perfectus
STOB. Intr. fol. a 2b : totum enim habet esse c-tum, partes autem non.
2. ułożyć, urządzić, załatwić; disponere, ordinare, conficere, v. gr. negotia in bono fine ( Tom. I p. 90, a. 1510 ; item recte ib. VI p. 95, a. 1522) .
N. locut.
controversiam in effectu rozstrzygnąć spór; diiudicare, decernere
JusPol p. 415 (a. 1531) : quoad per nos ... controversia hujusmodi diffinita et c-ta in effectu fuisset.
3. umocnić, nawiązać; inire, firmare, coniungere, v. gr. amicitiam feodus sim., item spem ( NIC. BŁ. Tract. fol. 40b ).
4. wyznaczyć, określić; designare, definire (praec. diem, terminos).
N.
sententiam ogłosić wyrok; sententiam ferre
*Dogiel I p. 420 (a. 1514) : quam sententiam judices ... omnes insimul et presentibus partibus c-ent et pronunciabunt.
Tom. V p. 57 (a. 1519) : neutri illorum regum quidquam c-re voluimus.
5. ustanowić, postanowić, ustalić; condere, instituere, decernere.
Simili sensu
constitutum habere ( AAlex p. 27, a. 1501).
Constr.
a. sq. acc. ,praec. legem, statutum, testamentum sim.
Item
contributionem (syn. imponere, exigere : AKap Sąd III p. 74, a. 1499) . b. sq. de. c. sq. pro:
AKapSąd III p. 102 (a. 1504) : c-ui... pro omnibus bonis meis ... sub hac forma.
d. sq. super :
JusPol p. 29 (saec. XIV medio ): jus militare admonet, ut ... super id c-amus, quod quidam e nostris ... nobilibus ... sub nullius vexillo ... se locare presumunt (cf. VL p. 3)
. e. sq. inf. f. sq. enuntiato finali. g. sq. enuntiato interrogativo.
N. locut.
α. consilium powziąć plan; capere
Tom. III p. 281 (a. 1514) : ut ... consilia de rebus agendis ... capiamus et c-amus.
Item
animum ...
OSTR. p. 126 : nullum ... decretum cassabitur, si animum ita, ut infra dicetur, c-eritis.
β. impers. constituitur jest rzeczą wiadomą; constat
ARect I p. 820 (a. 1535) : de proprietate eiusdem libri non c-itur, neque eandem probare potuit.
6. alicui udzielić, przekazać, zapisać; committere, tribuere, assignare
PrPol p. 99 (a. 1405) : c-uit mediam partem hereditatis ... filio suo ... ad tempora vite.
JAC. PAR. Tract. fol. d 3a : Deus ... certum tempus cuilibet animę c-uit.
KodMp IV p. 302 (a. 1435) : liberalitas Creatoris ex Divine pietatis habundancia ... corporalem escam tribuit omni carni, ita quoque humano spiritui ... alimoniam c-uit spiritualem.
AKap Sąd II p. 852 (a. 1527) : Anna ... dotem sibi congruam ... assignari et c-i ... vult.
N. locut.
α. causam powierzyć sprawę; agendam committere
StPPP VIII p. 254 (a. 1388) : c-uerunt causam ipsorum Parcosio ... contra ... Pacos.
Ib. p. 380 (a. 1396) : Laczslaus c-uit causam Miclussio.
β. iuramentum złożyć przysięgę; i.q. praestare
KodLit p. 154 (a. 1412) : juramentum ... domino Sigismundo ... cum ... deliberatione factum et c-tum.
C. singulare: iur. ręczyć za kogoś; pro aliquo spondere
GLcerv p. 511 : c-re est pro alio se obligare «ręczyć a przyrzec za kogo».
Cf. CONSTITUTOR.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)