Ogólne
Pełne hasło
Więcej

COGNOSCO

Gramatyka
  • Formycognosco, cognoscho, congnosco, connosco, conosco, cognoscens, cognitum
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ere, -gnovi, -gnituin -ntis -i
  • Rodzajmęski
Znaczenia
  • I.
    • 1. dowiadywać się, poznawać, rozumieć
    • 2. phil. phil. t. t. poznawać
      • a.
        • α.
        • β.
        • γ.
      • b.
        • α.
        • β.
      • c.
      • d.
        • α. podmiot poznający
        • β. przedmiot poznany
    • 3. poznawać cieleśnie, obcować płciowo
      • a.
      • b. abl.
      • c.
    • 4. rozpoznawać, rozróżniać, odróżniać
  • II. iur.
    • A.
      • 1. rozpatrywać, rozpoznawać sprawę, prowadzić śledztwo
      • 2. uznać, orzec, rozstrzygnąć
      • 3. oddać tzw. wstecz, tzn. złożyć świadectwo o sądzonej kiedyś przez siebie sprawie
    • B.
      • 1. zeznać, złożyć zeznanie, stwierdzić
      • 2. uznać słuszność czyichś pretensji
    • C. o woźnym sądowym
  • III. uznać kimś, za kogoś

Pełne hasło

COGNOSCO, -ere, -gnovi, -gnituin scr. cognoscho,,congnosco,,connosco,,conosco
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • BJ.
  • A.
  • N.
[part. praes. cogniciens : MPH II p. 848 (saec. XIII exeunte): quod cognicientes pagani eqs.
1. sg. ind. perf. act. cognovsci: AGZ XIII p. 314 cf. infra 557,12. 3. pl. ind. perf. act. cognoscerunt:
TPaw IV p. 51 (a. 1398) : testes congnoscerunt, quod debuerunt uti ( ib. bis ).
3. sg. con. perf. act. cognoscerit:
KsgMaz II p. 175 (a. 1426) : solvere ... istud, quod cognoscerit Falka.
part. perf. cognatus:
ZabDziej III p. 328 (a. 1494) : cognato per dominum in causa.
part. fut. cognosciturus:
ADAM p. 325 : terrae patrem... cognoscituri.]
I.
1. dowiadywać się, poznawać, rozumieć; intelligere, agnoscere, animo comprehendere.
N. syn.
intelligere ( CodEp III p. 243, a. 1476 et saepius), ), videre ( AKapSąd III p. 154, a. 1511).
Constr.
a. quem (quid, qua de re)? acc. , acc. c. inf. (nom. c. inf.
KodWp I p. 34, a. 1187—1193: decimas, quas ... ecclesia sancti Michaelis ... c-itur possedisse),
de, quod (quia)
b. a quo? ab, ex.
c. unde? abl. vel ab (
Theiner I p. 583, a. 1357 : affectus ... a fructu c-itur operum),
ex, per.
N. locut.
α. pass. cognosci być oczywistym, być znanym; manifestum esse, constare
KodWp II p. 59 (a. 1292) : vobis, qui eisdem viciniores esse c-imini.
KodUJ I p. 113 (a. 1416) : opus ... necessarium in Dei Ecclesia c-itur, ut eqs.
β. zaznać, doznać; capere, accipere, assequi
KomKadł p. 70 : oculus suus ... somnum non c-uit.
Tom. I p. 145 (a. 1511) : ex isto ducatu nullum favorem ac benevolentiam c-unt.
γ. zapoznać się z czymś dokładnie; plane perspicere
GLcerv p. 501 : c-re instrumenta est ipsa relegere et recognoscere «przeczytać y przeglądać minuty».
2. phil. t. t. poznawać; sensibus vel animo percipere. Respicitur
a. modus cognoscendi
α. sq. adv. , v. gr. absolute ( BYSTRZ. Log. fol. c 5b) , naturaliter ( GOST. Th. fol. d 2b) , simpliciter ( BYSTRZ. Log. fol. c 5b).
β. sq. per, v. gr. per causam ( GOST. Th. fol. c 5a) , per diffinitionem ( ib. ), per analogiam ( WROCŁ. Epit. fol. p 3b ; ;item secundum analogiam: STOB. Parv. fol. B IIa) , per se ( GOST. Th. fol. c 6b).
γ. ex contrario ( STOB. Aret. fol. f 2b).
b. animi sensusve facultas, qua cognoscitur
α. sq. adv. intellectualiter ( GOST. Th. fol. d 2b) , sensibiliter ( ib. ), superintellectualiter ( ib. fol. d 2a).
β. sq. abl. intellectu ( GOST. Th. fol. c 6b), opp. sensu ( ib. ), item imaginatione ( ib. ), meditatione ( ib. ).
c. cognitionis via ratioque quidditative ( BYSTRZ. Log. fol. b lb) , ex revelatione ( ib. fol. b 7b), per rationes ( ib. fol. b lb).
d. cognoscendi provincia quid est ( GOST. Th. fol. d lb) , quoad esse ( ib.
). N. part. loco subst.
α. cognoscens,, -ntis m. podmiot poznający; qui cognoscit
GOST. Th. fol. d lb : cognitio enim est secundum facultatem c-ntis.
Ib. fol. c 5b : omne c-tum in se illustrare habet c-ntem.
Ita saepius.
β. cognitum,, -i n. przedmiot poznany; quod cognoscitur
GŁOG. Anal. fol. 19b : nostrum scire est preteritorum et c-torum notitia.
BYSTRZ. Log. fol. c 5b : esse intentionale est, quo c-tum formaliter est in c-nte.
3. poznawać cieleśnie, obcować płciowo; concubitum facere, coire.
Additur
a. adv. , v. gr. carnaliter ( ArHist V p. 93, a. 1410 et saepissime), inceste ( MARTIN. OP. Chr. p. 22 ).
b. abl. commixtione carnali ( ZabDziej III p. 345, a. 1494) .
c. per adulterium ( ConcPol VI p. 251, a. 1398) , per copulam carnalem ( AKapSąd II p. 186, a. 1453 et saepius), per vim ( ZabDziej II p. 467, a. 1488).
N. syn.
coniacere ( ZabDziej II p. 422, a. 1487).
4. rozpoznawać, rozróżniać, odróżniać; dinoscere, discernere
JAC. PAR. Tract. fol. c 3a : de modo c-ndi bonum spiritum a peruerso.
HUSSOW. p. 14, v. 123 : dubios ... c-re ventos venatorem, ne notet insidias nare vel aure fera.
GŁOG. Hisp. fol. nlb b : c-re verum a falso.
II. iur. t. t.
A. de iudicibus
1. rozpatrywać, rozpoznawać sprawę, prowadzić śledztwo; causam examinare, quaerere de re.
Constr.
a. sq. acc. , v. gr. causam (-as iudiciarias : CorpJP III p. 428, a. 1519) , terminum ( TPaw III p. 601, a. 1399) .b. sq. de, v. gr. de causa (-is; additur simpliciter, summarie et de plano : DŁUG. Hist. IV p. 286 ) , de defectu iustitiae ( AKapSąd II p. 798, a. 1516) , de iniuriis ( Dogiel I p. 434, a. 1541) , de iuramentorum et foederum violatione ( DŁUG. Hist. III p. 390 ) . c. sq. in c. abl.
ZabDziej III p. 286 (a. 1493) : volens in causa c-turum (sic ).
Ib.
p. 328 (a. 1494) : c-to per dominum in causa et negotio.
d. sq. pro :
StPPP VIII p. 372 (a. 1394) : terminum ... ad c-ndum a domino iudice pro omnibus causis, pro quibus est citatus ... Nicolaus.
e. sq. si :
StPPP IX p. 8 (a. 1408) : scabini debent c-re, si debet perdere aduocaciam.
f. sq. super :
ZabDziej III p. 164 (a. 1491) : petens ... per dominum super facto c-i.
Ita ib. passim.
2. uznać, orzec, rozstrzygnąć; sententiam ferre, decernere
KsgGrWp II p. 300 (a. 1399) : domine capitanee ... c-chatis, ut jus vestrum est, si Kobil debet nunc locare duos intercessores ... vel quatuor.
StPPP VIII p. 852 (a. 1400) : quidquid hydem domini inter ipsos c-erint, ipsi ... debent esse contenti.
AKapSąd II p. 8 (a. 1414) : ut c-amus debite, ad quem ... decime debeant pertinere.
APozn I p. 150 (a. 1449) : cum consulatus c-erit de annis discrecionis.
3. oddać tzw. wstecz, tzn. złożyć świadectwo o sądzonej kiedyś przez siebie sprawie; de re a se iudicata testimonium dare
ZapSądWp I p. 18 (a. 1400) : iudex Poznaniensis debet c-re seu «wstecz» reddere, vtrum iudicauit dominum palatinum etc.
Ib.
infra si idem ... iudex Poznaniensis c-et, quod dominum palatinum iudicauit ... si vero non c-et etc.
Cf. COGNITIO III 1
B. de partibus vel testibus (e Pol. poznać, przyznać, uznać, zeznać, znać)
1. zeznać, złożyć zeznanie, stwierdzić; pro testimonio dicere, profiteri, testari, asserere
KodMp III p. 156 (a. 1362) : heredes ... fassi sunt ac publice c-uerunt se concordiam inter se fecisse.
ArHist III p. 157 (a. 1410) : Iudeus ... c-uit ipsum Philipum in nullo debito sibi obligari nec teneri.
Constr.
a. sq. acc.
StPPP VIII p. 817 (a. 1400) : cum ... Dobco hoc ipsum habuit inter ipsos c-re, dixit: istud ego inter vos non possum c-re.
Ita saepius.
b. sq. acc. c. inf. supra 36 sqq. et saepius.
c. sq. inf.
KsgKaz p. 160 (a. 1385) : Nicolaus ... c-vit publice teneri V 1/2 mrc. ... Tilkoni.
Ita passim.
d. sq. quia infra 50 et saepius.
e. sq. quod:
KH X p. 774 (a. 1397) : Dorothea ... voluntarie c-vit, quod fratres ... sibi suum dotalicium ... solverunt.
f. sq. ante:
StPPP XI p. 168 (a. 1428) : ante bannitum iudicium ... c-vit, quia vandit.
g. sq. coram:
ArPrawn X p. 63 (a. 1398) : ut coram nobis iudicio bannito c-erunt.
Ita saepius.
h. sq. in c. abl.
PP III p. 8 (a. 1428) : hoc c-uit in iudicio bannito.
i. sq. inter cf. supra 41.
j. pass.
AGZ IX p. 20 (a. 1409) : ab humanis illa labuntur memoriis, que nec voce nec aspectu testium ... fide dignorum c-untur.
Cf. RECOGNOSCO.
2. uznać słuszność czyichś pretensji; vindicias ab aliquo postulatas approbare, iustas agnoscere
StPPP VIII p. 631 (a. 1399) : pena ... pro eo, quod debitum c-tum ... Iudeo non persoluit.
TPaw IV p. 740 (a. 1399) : Naczek cum Strzek fuissent conquesti super Kozelski pro septem marcis fideiussorie et ille eis c-uit, ex eo debet eis soluere.
Constr.
a. sq. acc.
TPaw III p. 459 (a. 1399) : Alixius ... contra Janek Powirsky, quia sibi tres marcas c-uit penam (ita saepius, praec. marcas.
b. sq. dat. personae supra 9 et saepius.
c. sq. coram:
TPaw VII p. 215 (a. 1421) : Nicolaus ... c-uit coram judicio C marcas ... Johanni.
StPPP XI p. 257 (a. 1472) : scultetus hoc c-vit coram iuratis et super hoc iurati susceperunt (cognitionem) alias «folk» sculteti (ita passim ).
d. sq. de cf. infra 29.
e. sq. in c. abl.
StPPP XI p. 253 (a. 1470) : scultetus c-vit ... in iudicio banito, ob hoc omnes iurati susceperunt cognitionem alias «folk».
f. sq. pro:
TPaw IV p. 745 (a. 1399) : relicta Petri ... contra Nicolaum ... quia c-uit sibi pro sex marcis.
g. sq. quod:
StPPP XI p. 206 (a. 1444) : utrum c-ret sibi, quod molendinator sibi posuisset fideiussores.
h. sq. quia infra 32.
N. glossas Pol.
ArHist III p. 167 (a. 1411) : qui circa hoc fuit, quando se c-uit de fideiussoria ... «iacom przi tem bili, gdi posnal rącoyemstwo Micolayg Pascowi».
AGZ XVIII p. 386 (a. 1498) : c-vit, alias «przysznal szye», quia mandavit.
Ib.XVII p. 450 (a. 1501) : sibi non c-vit alias «zaprzal».
Cf. RECOGNOSCO.
N. locut.
(se) ad aliquid (e Pol. przyznać, poznać, zeznać się do czegoś) przyznać się do czegoś; fateri, confiteri aliquid verum esse (cf. supra s. v. agnosco et infra s. v. recognosco
AGZ XIV p. 99 (a. 1443) : sin autem non c-erit ad inscripcionem suam.
StPPP II p. 883 (a. 1491) : Petrus se non c-it ad violentam dispercussionem.
Ib. VII p. 249 (a. 1544) : citatus pro aliquo debito tento et se praescriptione defendens, iam se c-it ad debitum.
C. o woźnym sądowym; stwierdzić, poświadczyć; de iudicii praecone: testari, testimonio confirmare, probare
StPPP VIII p. 88 (a. 1383) : Cothus officialis c-uit coram iudicio, quod Budko ... Mickoni ... VI wlnera aperta fecit.
Ib. p. 237 (a. 1388) : Petrus ... wlneribus ... Johannem ... euasit, quia in iudicio hereditario noluit querulari et Albertus officialis c-uit.
Ib. p. 279 (a. 1388) : Jacusius Icman ponere habet Zamkalam pro c-nda visione contra Jachnam.
TPaw III p. 377 (a. 1396) : Michalek debet iurare super vulnera, que debet c-re «wosni» (i. e. praeco ).
Ita sae ]pissime.
Constr.
a. abs. Cf.
KsgGrWp I p. 349 (a. 1400) : Symon ... dixit: ministerialis, tu mihi c-isti tanquam inhonestus canis ... et iterum ... Symon dixit hec verba: adhuc dico, quia michi c-vit tamquam malus canis.
b. sq. acc. , v. gr. visionem (supra 556,53 ), vulnera (supra 556,55 et saepius), terminum ( AGZ XI p. 114, a. 1436) , cedulas ( AKapSąd III p. 97, a. 1503) , citationem ( TPaw III p. 422, a. 1398). c. sq. quod cf. supra 556,46 .
N. sensu inverso
AGZ XIII p. 314 (a. 1450) : paratus sum super te docere ministeriali, coram quo c-vsci.
III. uznać kimś, za kogoś; agnoscere
*KodPol I p. 10 (a. 1155) : reum ... se ... existere ... c-at.
MARTIN. OP. Chr. p. 121 : Caligula ... ex vna sorore etiam natam filiam c-uit.
Ita saepius, praec. regem ( SSrSil VIII p. 3, a. 1447 et passim).
N. constr.
a. sq. dupl. acc. supra 16 et saepius.
b. sq. acc. c. inf. supra 14.
c. sq. in c. acc.
SSrSil VIII p. 13 (a. 1459) : sanctitatem vestram in verum et indubitatum Christi vicarium ... c-o (cf. ib. IX p. 80, a. 1464 : in regem).
d. sq. ut:
RHist XXIII p. 170 (a. 1517) : detentum, ut occisorem presbiteri ... c-re.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)