- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
I.
1.
wiedza o czymś; scientia, scitus.
Iuxta posita
assensus (
*Theiner I
p. 61, a. 1255
et saepius), consensus (
*UrkBBr
p. 13, a. 1245
et passim), licentia (
KodWp I
p. 133, a. 1233)
, scientia (
KodKKr II
p. 171, a. 1392).
2.
poczucie, świadomość; animi status, quo quis alicuius rei sibi ipsi conscius est.
Constr.
a.
sq.
gen.
b.
sq.
quod :
AKapSąd III p. 213 (a. 1528) : tandem deveniens ad c-am, quod male fecisset.
3.
wspólna z kimś wiedza o czymś, zwł. złym; communis cum aliquo scientia, praec.
malefacti.
II.
sumienie; conscientia recte maleve factorum.
N. definitionem
WROCŁ. EpitConcl fol. r IIIa : c-a enim est naturale iudicatorium aliquid faciendi vel non faciendi.
N. glossas Pol.
RFil XXIV p. 82 (saec. XV) : c-as hominum «szamnena szlowecza».
GLcerv p. 510 : c-a, cordis sui scientia «sumnienie».
Syn. et iuxta posita
cor (
StSyn III
p. 14, a. 1320
;
KodMp III
p. 252,
a. 1371)
, humanitas (
ZabDziej III
p. 450, a. 1497
;
AKapSąd III
p. 308, a. 1516).
Distinguuntur sex conscientiae actus (
WROCŁ. EpitConcl fol. r IIIa)
.
A.
in bonam partem, dicitur bona, salva; item
recta (
StSyn IV
p. 11, a. 1420)
, sincera (
Dogiel V
p. 142, a. 1473)
, sana (
JAC. PAR. Serm.
fol. 90b
et saepius), serena (
StPPP VII
p. 237, a. 1544)
, vera (
KOMOR.
p. 212
).
N.
scrupulosa (
NIC. BŁ. Tract.
fol. 94a
et saepius); simili sensu erronea
(
ib.
), timorosa (
MPH V
p. 846, a. fere 1400
).
Opp.
laxa (
StPPP VI
p. 163, a. 1519).
Distinguitur
religionis (
Tom. VI
p. 186, a. 1522)
, sacerdotalis (
ZabDziej III
p. 65, a. 1490).
Saepius in formulis
α. secundum (iuxta, penes) conscientiam aliquid facere (
KodMp II
p. 208, a. 1303
et passim). Simili sensu iuxta conscientiae arbitrium (
AKap Sąd III
p. 345, a. 1525)
, examen (
CodEp I 2,
p. 264, a. 1472)
, modulum (
KodWp III
p. 190,
a. 1361).
Opp.
contra conscientiam (
AKapSąd III
p. 49, a. 1478
;
ZabDziej III
p. 65, a. 1490).
β.
sub (bona, arta, matura) conscientia
pod odpowiedzialnością sumienia; conscientiae periculo (
KsgŁawKr
p. 98, a. 1373
et passim
saec.
XIV—XV).
Syn.
sub poena mortalis peccati (
DŁUG. LibBen I
p. 431
).
Simili sensu
sub conscientia animae suae (
StPPP II
p. 691, a. 1464)
, sub conscientiae vinculo (
CorpJP III
p. 147, a. 1511).
Item
ad (circa) conscientiam (
StPPP VIII
p. 393, a. 1397
et saepissime; additur fidei:
KsgGrWp II
p. 130,
a. 1390)
, in (propter, super) conscientiam (
PrzywKr
p. 2, a. 1324
et passim), per conscientiae depositionem (
StCrac
p. 18, a. 1399).
Iuxta posita
bona fide (
VHedv
p. 769
)
, sub honore (
ArPrawn X
p. 375, a. 1413)
, iuramento (
StPPP VII
p. 612, a. 1462),
sed etiam absque iuramento
(
ib. VIII
p. 393, a. 1397).
N. locut.
α. conscientiam gravare (onerare:
DyplMog
p. 38, a. 1315
et saepius). Additur ad aliquid (
KodMp IV
p. 224,
a. 1425)
, in (super) aliqua re (
KodPol II
p. 574,
a. 1488
et saepius). Simili sensu laedere (
DokMp I
p. 186, a. 1374
;
ib.
p. 209, a. 1380).
Opp.
purificare (
AKapSąd II
p. 554, a. 1446
;
StPPP VII
p. 508,
a. 1477)
, purgare (
WROCŁ. EpitConcl fol. C IIb)
, exonerare (
ArPrawn I
p. 494, a. 1577).
Item
conscientiae allevatio (
DŁUG. Hist. IV
p. 226
).
β.
ad conscientiam (propriam) redire (recurrere, reverti)
posłuchać głosu sumienia; ad bonam frugem reverti
DokKujMaz p. 222 (a. 1287) : rediens ad c-am ... comes Nicolaus ... domino ... abbati ... donauit iure hereditario villam.
KodKKr I p. 161 (a. 1322) : heredes ... causam ... mouere intendebant, sed reducti ad c-am et ad viam salutis reuersi venditionem ... ville ... recognouerunt.
Ib. p. 152 (a. 1314) : perhibicione testimonij permollitus, ad c-amque propriam recurrens etc.Ita saepius.
γ.
conscientiae (ad conscientiam) alicuius committere (admittere, remittere)
zdać na czyjąś uczciwość; fidei alicuius tribuere
KodWp I p. 139 (a. 1234) : queque nobis fuerint incerta, commisimus horum inquisitionem c-e domini abbatis Sancti Vincentii.
ArPrawn VIII p. 93 (a. 1405) : Clementis responsionem c-e sue sub specie iuramenti admisserunt.
ZabDziej II p. 425 (a. 1487) : prestitit iuramentum ad delationem Iohannis ... quam eius c-e remisit.
Item
aliquem suae conscientiae relinquere (
LhnUrk I
p. 305,
a. 1329).
Opp.
ad (super) suam conscientiam recipere (
KsgPozn
p. 7, a. 1400
;
KsgMaz II
p. 27,
a. 1424
; cf.
TPaw IV
p. 548, a. 1393,
ubi
prp.
desideratur).
B.
in malam partem. Additur corrupta (
NIC. BŁ. Serm. I
p. 382
).
Dicitur de
conscientiae stimulo (
DŁUG. Hist. IV p. 684, KOMOR.
p. 143
et saepius,
cf. Th. IV
p.
367, 48
sq.
), scrupulo (
AAlex
p. 550, a. 1506
et saepius), morsu (remorsu, remorsione:
KodMp IV
p. 49, a. 1395
et saepius),
vinculo (
AAlex
p. 181, a. 1502)
, verme (
DŁUG. Hist. I p. 300, id. Op.
p. 85
).
N. locut.
α. conscientia aliquem compungit (
Tom. III
p. 59, a. 1514)
,
ducit (
StPPP VIII
p. 559, a. 1398)
, movet (
DŁUG. Hist. I p. 239, AKapSąd III
p. 241, a. 1480)
, remordet (
DŁUG. Op.
p. 8
et saepius), stimulat (
Lites II
p. 289, a. 1315
;
PommUrk VI
p. 200,
a. 1323)
, urget (
Lites I
p. 348, a. 1339
et saepius;), obstrepit (in aliquem:
DŁUG. Op.
p. 84
)
.
β.
conscientiam de (ex) aliqua re habere
mieć wyrzuty sumienia, skrupuły; culpae conscium esse, in dubio poni
MARTIN. OP. Chr. p. 357 : episcopus ex hoc c-am habens, omnino resignauit.
ArHist V p. 242 (a. 1332) : commedunt ... carnes in vigiliis Apostolorum ... nec de hoc conteruntur ... c-am de hoc penitus non habendo (cf. ib. p. 240).
Item
praehabere (
StPPP XII
p. 210,
a. 1522).
Simili sensu
conscientiam sibi formare
*SSrSil IX p. 230 (a. 1467) : persone ... juris ignare, que sibi c-am videntur formare, an sufficienter absoluti a nobis sint.
γ.
conscientiam alicui facere
kłaść coś komuś na sercu, przemówić do sumienia; in religionem alicui trahere, facere
StSyn III p. 45 (a. 1320) : religiosi ... fideles Christi ... inducant ipsis c-as faciendo, quod decimas ... integraliter solvant ecclesiis (cf. StPPP IV p. 22).
NIC. BŁ. Tract. fol. 81a : sacerdotes qui confitentibus sibi non faciunt c-am de decimis soluendis.Inde i. fere q. robić wyrzuty; castigare
VHedv p. 533 : ut ei de indiscrecione c-am faceret.
NIC. BŁ. Tract. fol. 53a : multi faciunt indiscrete c-am de talibus ... coniugibus per modum precepti.
AAlex p. 213 (a. 1502) : sacerdotem facientem eis c-am, quod etc.
δ.
conscientiam alicui tribuere
usprawiedliwiać; excusare
Lites II p. 240 (a. 1286) : nulla longi temporis consuetudo c-am tribuit occupandi ... res et bona ac loca ... per magistrum Cruciferorum.
ε. aliquem conscientia (scrupulo conscientiae) (ad)gravare (
KOMOR.
p. 224
et
p. 375
).