Ogólne
Pełne hasło
Więcej

CONSCIENTIA

Gramatyka
  • Formyconscientia, consciencia
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ae
  • Część mowyrzeczownik
  • Rodzajżeński
Znaczenia
  • I.
    • 1. scientia, scitus.
    • 2. animi status, quo quis alicuius rei sibi ipsi conscius est.
    • 3. communis cum aliquo scientia, praec. malefacti.
  • II. conscientia recte maleve factorum.
    • A.
      • α.
      • β. + sub (bona, arta, matura) conscientia conscientiae periculo
      • α.
      • β. + ad conscientiam (propriam) redire (recurrere, reverti) ad bonam frugem reverti
      • γ. + conscientiae (ad conscientiam) alicuius committere (admittere, remittere) fidei alicuius tribuere
    • B.
      • α.
      • β. + conscientiam de (ex) aliqua re habere culpae conscium esse, in dubio poni
      • γ. + conscientiam alicui facere in religionem alicui trahere, facere castigare
      • δ. + conscientiam alicui tribuere excusare
      • ε.

Pełne hasło

CONSCIENTIA s. CONSCIENCIA, -ae f.
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • B.
I.
1. wiedza o czymś; scientia, scitus.
Iuxta posita
assensus ( *Theiner I p. 61, a. 1255 et saepius), consensus ( *UrkBBr p. 13, a. 1245 et passim), licentia ( KodWp I p. 133, a. 1233) , scientia ( KodKKr II p. 171, a. 1392).
2. poczucie, świadomość; animi status, quo quis alicuius rei sibi ipsi conscius est.
Constr.
a. sq. gen. b. sq. quod :
AKapSąd III p. 213 (a. 1528) : tandem deveniens ad c-am, quod male fecisset.
3. wspólna z kimś wiedza o czymś, zwł. złym; communis cum aliquo scientia, praec. malefacti.
II. sumienie; conscientia recte maleve factorum.
N. definitionem
WROCŁ. EpitConcl fol. r IIIa : c-a enim est naturale iudicatorium aliquid faciendi vel non faciendi.
N. glossas Pol.
RFil XXIV p. 82 (saec. XV) : c-as hominum «szamnena szlowecza».
GLcerv p. 510 : c-a, cordis sui scientia «sumnienie».
Syn. et iuxta posita
cor ( StSyn III p. 14, a. 1320 ; KodMp III p. 252, a. 1371) , humanitas ( ZabDziej III p. 450, a. 1497 ; AKapSąd III p. 308, a. 1516). Distinguuntur sex conscientiae actus ( WROCŁ. EpitConcl fol. r IIIa) .
A. in bonam partem, dicitur bona, salva; item recta ( StSyn IV p. 11, a. 1420) , sincera ( Dogiel V p. 142, a. 1473) , sana ( JAC. PAR. Serm. fol. 90b et saepius), serena ( StPPP VII p. 237, a. 1544) , vera ( KOMOR. p. 212 ).
N.
scrupulosa ( NIC. BŁ. Tract. fol. 94a et saepius); simili sensu erronea ( ib. ), timorosa ( MPH V p. 846, a. fere 1400 ).
Opp.
laxa ( StPPP VI p. 163, a. 1519).
Distinguitur
religionis ( Tom. VI p. 186, a. 1522) , sacerdotalis ( ZabDziej III p. 65, a. 1490). Saepius in formulis
α. secundum (iuxta, penes) conscientiam aliquid facere ( KodMp II p. 208, a. 1303 et passim). Simili sensu iuxta conscientiae arbitrium ( AKap Sąd III p. 345, a. 1525) , examen ( CodEp I 2, p. 264, a. 1472) , modulum ( KodWp III p. 190, a. 1361).
Opp.
contra conscientiam ( AKapSąd III p. 49, a. 1478 ; ZabDziej III p. 65, a. 1490).
β. sub (bona, arta, matura) conscientia pod odpowiedzialnością sumienia; conscientiae periculo ( KsgŁawKr p. 98, a. 1373 et passim saec. XIV—XV).
Syn.
sub poena mortalis peccati ( DŁUG. LibBen I p. 431 ).
Simili sensu
sub conscientia animae suae ( StPPP II p. 691, a. 1464) , sub conscientiae vinculo ( CorpJP III p. 147, a. 1511).
Item
ad (circa) conscientiam ( StPPP VIII p. 393, a. 1397 et saepissime; additur fidei: KsgGrWp II p. 130, a. 1390) , in (propter, super) conscientiam ( PrzywKr p. 2, a. 1324 et passim), per conscientiae depositionem ( StCrac p. 18, a. 1399).
Iuxta posita
bona fide ( VHedv p. 769 ) , sub honore ( ArPrawn X p. 375, a. 1413) , iuramento ( StPPP VII p. 612, a. 1462), sed etiam absque iuramento ( ib. VIII p. 393, a. 1397).
N. locut.
α. conscientiam gravare (onerare: DyplMog p. 38, a. 1315 et saepius). Additur ad aliquid ( KodMp IV p. 224, a. 1425) , in (super) aliqua re ( KodPol II p. 574, a. 1488 et saepius). Simili sensu laedere ( DokMp I p. 186, a. 1374 ; ib. p. 209, a. 1380).
Opp.
purificare ( AKapSąd II p. 554, a. 1446 ; StPPP VII p. 508, a. 1477) , purgare ( WROCŁ. EpitConcl fol. C IIb) , exonerare ( ArPrawn I p. 494, a. 1577).
Item
conscientiae allevatio ( DŁUG. Hist. IV p. 226 ).
β. ad conscientiam (propriam) redire (recurrere, reverti) posłuchać głosu sumienia; ad bonam frugem reverti
DokKujMaz p. 222 (a. 1287) : rediens ad c-am ... comes Nicolaus ... domino ... abbati ... donauit iure hereditario villam.
KodKKr I p. 161 (a. 1322) : heredes ... causam ... mouere intendebant, sed reducti ad c-am et ad viam salutis reuersi venditionem ... ville ... recognouerunt.
Ib. p. 152 (a. 1314) : perhibicione testimonij permollitus, ad c-amque propriam recurrens etc.
Ita saepius.
γ. conscientiae (ad conscientiam) alicuius committere (admittere, remittere) zdać na czyjąś uczciwość; fidei alicuius tribuere
KodWp I p. 139 (a. 1234) : queque nobis fuerint incerta, commisimus horum inquisitionem c-e domini abbatis Sancti Vincentii.
ArPrawn VIII p. 93 (a. 1405) : Clementis responsionem c-e sue sub specie iuramenti admisserunt.
ZabDziej II p. 425 (a. 1487) : prestitit iuramentum ad delationem Iohannis ... quam eius c-e remisit.
Item
aliquem suae conscientiae relinquere ( LhnUrk I p. 305, a. 1329).
Opp.
ad (super) suam conscientiam recipere ( KsgPozn p. 7, a. 1400 ; KsgMaz II p. 27, a. 1424 ; cf. TPaw IV p. 548, a. 1393, ubi prp. desideratur).
B. in malam partem. Additur corrupta ( NIC. BŁ. Serm. I p. 382 ).
Dicitur de
conscientiae stimulo ( DŁUG. Hist. IV p. 684, KOMOR. p. 143 et saepius, cf. Th. IV p. 367, 48 sq. ), scrupulo ( AAlex p. 550, a. 1506 et saepius), morsu (remorsu, remorsione: KodMp IV p. 49, a. 1395 et saepius), vinculo ( AAlex p. 181, a. 1502) , verme ( DŁUG. Hist. I p. 300, id. Op. p. 85 ).
N. locut.
α. conscientia aliquem compungit ( Tom. III p. 59, a. 1514) , ducit ( StPPP VIII p. 559, a. 1398) , movet ( DŁUG. Hist. I p. 239, AKapSąd III p. 241, a. 1480) , remordet ( DŁUG. Op. p. 8 et saepius), stimulat ( Lites II p. 289, a. 1315 ; PommUrk VI p. 200, a. 1323) , urget ( Lites I p. 348, a. 1339 et saepius;), obstrepit (in aliquem: DŁUG. Op. p. 84 ) .
β. conscientiam de (ex) aliqua re habere mieć wyrzuty sumienia, skrupuły; culpae conscium esse, in dubio poni
MARTIN. OP. Chr. p. 357 : episcopus ex hoc c-am habens, omnino resignauit.
ArHist V p. 242 (a. 1332) : commedunt ... carnes in vigiliis Apostolorum ... nec de hoc conteruntur ... c-am de hoc penitus non habendo (cf. ib. p. 240).
Item
praehabere ( StPPP XII p. 210, a. 1522).
Simili sensu
conscientiam sibi formare
*SSrSil IX p. 230 (a. 1467) : persone ... juris ignare, que sibi c-am videntur formare, an sufficienter absoluti a nobis sint.
γ. conscientiam alicui facere kłaść coś komuś na sercu, przemówić do sumienia; in religionem alicui trahere, facere
StSyn III p. 45 (a. 1320) : religiosi ... fideles Christi ... inducant ipsis c-as faciendo, quod decimas ... integraliter solvant ecclesiis (cf. StPPP IV p. 22).
NIC. BŁ. Tract. fol. 81a : sacerdotes qui confitentibus sibi non faciunt c-am de decimis soluendis.
Inde i. fere q. robić wyrzuty; castigare
VHedv p. 533 : ut ei de indiscrecione c-am faceret.
NIC. BŁ. Tract. fol. 53a : multi faciunt indiscrete c-am de talibus ... coniugibus per modum precepti.
AAlex p. 213 (a. 1502) : sacerdotem facientem eis c-am, quod etc.
δ. conscientiam alicui tribuere usprawiedliwiać; excusare
Lites II p. 240 (a. 1286) : nulla longi temporis consuetudo c-am tribuit occupandi ... res et bona ac loca ... per magistrum Cruciferorum.
ε. aliquem conscientia (scrupulo conscientiae) (ad)gravare ( KOMOR. p. 224 et p. 375 ).
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)