- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
- BJ.
- A.
- H.
- Ha.
- N.
I.
propr.
A.
czuwanie, stróżowanie, pilnowanie, nadzór, straż; actus vigilandi, custodiendi, tuendi, vigilia, excubiae.
Constr.
a.
abs.
b.
sq.
gen.
obi.
c.
sq.
ab :
ArLit I p. 14 (a. 1429) : de c-a ab incendio.
Iuncturae selectae
α. custodiam (alicuius rei) agere, observare, servare.
Item
adhibere (
Tom. III
p. 389, a. 1515)
, exhibere (
ConcPol VII
p. 152, a. 1420)
, exercere (
DŁUG. Op.
p. 305
et saepius), facere (
Lites I
p. 381, a. 1339
et saepius), ferre (
DŁUG. Hist. V
p. 598
)
, gestare (
AKapSąd III
p. 371, a. 1480)
, habere de aliqua re (
MARTIN. OP. Serm.
fol. 18a
)
, prosequi (
*Theiner I
p. 181, a. 1323)
, tenere (
DŁUG.
Hist. IV
p. 708
et saepius).
β. super custodiam alicuius rei vigilare (
*KodKKr I
p. 49, a. 1253)
.
γ. aliquid in custodia habere (
ArPrawn VIII
p. 92,
a. 1405)
, sub custodia habere, observare, ponere, tenere (
StSyn VI
p. 24, a. 1415
;
KH II
p. 202,
a. 1490
;
AKapSąd III
p. 114, a. 1507
et saepius).
Additur adi. , v. gr.
diurna (
CRIC.
p. 109
)
, nocturna, nocturnalis (
StPPP VII
p. 22, a. 1497
et saepius).
Item
arta (
*KodMaz(K)
p. 384,
a. 1233)
, bona (
CodEp II
p. 421, a. 1440
et saepius), fidelis (
StSyn IV
p. 73, a. 1420
et saepius),mala (syn. incuria:
KodKKr II
p. 101, a. 1384)
, pervigil (
KsgKaz
p. 144, a. 1381)
, vigil (
CodEp II
p. 421, a. 1440
et saepius).
Praec.
1.
(saec. XIII) o pewnych powinnościach służebnych na rzecz księcia; de oneribus quibusdam iuris ducalis
a.
stróża grodów, obowiązek stróżowania nocnego w grodzie, z czasem zamieniony na daninęo tej samej nazwie; onus castri noctu custodiendi, quod colonis imponebatur, postea eiusdem nominis vectigal (ad rem cf.
K. Buczek, Stróże. Studium z ustroju spoi. Polski wczesnofeudalnej, Roczniki dziejów społ. i gosp.
XIX 1957
p. 33)
KodMp I p. 17 (a. 1228) : constituimus, ut ipsi nec solutioni de bobus subiaceant nec c-am, que «stroza» dicitur, soluant.
Ib. II p. 103 (a. 1256) : omnes coloni ipsarum villarum ... a seruitute exactionis c-e, que «strosa» in wlgari nuncupatur ... sint in perpetuum absoluti.Ita saepissime.
N.
α.
idem onus in Pomerania
PommUrk II p. 432 (a. 1280) : sint liberi et immunes, nisi forte expeditionem siue terre communem c-am, que «Lantwere» wlgariter appellatur, fieri communis terre necessitas exigat,
β.
dominus custodiae
poborca Stróży?
vectigalis custodiae exactor?
KodMp II p. 136 (a. 1275) : a domino c-e, qui dicitur wlgariter «pan stroze» vel «stroznj» semper facimus liberos incolas.Cf. ib. I p. 113 (a. 1278) et p. 125 (a. 1284) .
b.
tzw. posada, dostarczanie przez chłopów załóg do grodów w czasie wypraw wojennych; onus castra praesidiis custodiendi, quod colonis imponebatur, cum milites ad bellum profecti aberant
PommUB p. 365 (a. 1286) : ad c-am tamen castri ... cum exercitus noster terram exierit, usque ad reditum eiusdem nostri exercitus ipsi iidem incole venire tenebuntur.Cf. K. Buczek op. cit. p. 35 et CUSTOS I 1 c.
c.
castorariorum
tzw. stróża bobrowników, obowiązek strzeżenia bobrowników i złowionych przez nich bobrów; munus castorarios (cf.
s.
v. ) castoresque ab eis captos custodiendi (ad rem cf.
K. Buczek, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław—Kraków 1958, p. 42 sqq.)
KodWp I p. 32 (saec. XIII) : absolvimus homines ... a recepcione seu c-a ... castorariorum.
KodMp II p. 105 (a. 1256) : eximentes eciam villam pretaxatam a stacione, c-a et eductu nostrorum castorariorum, cvm sint jn captvra castorum circa villam.
DokKujMaz p. 356 (a. 1280) : volumus predictam villam liberam et exemptam esse ... a recepcione seu c-a vel conductu castorariorum (cf. item ib. p. 357 et 362).
KodWp II p. 12 (a. 1288) : eximimus eam domum a «povoz»... a recepcione vel c-a aut conductu castorariorum.
d.
erodiorum, falconis
obowiązek strzeżenia gniazd sokolich, aby nie uleciały z nich pisklęta;
munus falconum nidos observandi, ne pulli avolent (ad rem cf.
K. Buczek op. cit.
p. 40)
KodWp I p. 32 (saec. XIII) : absolvimus homines : a c-a vel solucione erodiorum, quod «sokol» dicitur.
KodMp I p. 79 (a. 1263) : incolas ... a c-a nostri falconis ... liberos facimus.
Ib. II p. 124 (a. 1264) : si falco reperiatur in ambitu loci pretaxati, maneat c-e loci minime deputatus.
DokKujMaz p. 356 (a. 1280) : volumus predictam villam liberam et exemptam esse ... a c-a vel solucione erediorum, quod «socol» nuncupatur.Cf. etiam ib. p. 357 et 363.
e.
cervorum, ferae
tzw. przełaja, obowiązek strzeżenia zwierzyny, aby nie uciekła z lasu; onus feras custodiendi, ne e silvis aufugiant (ad rem
cf. T. Mańkowski, Prawo łowieckie w Polsce w wiekach średnich, Przew. Nauk. i Lit. 32, 1904,
p. 718)
KodPol II p. 616 (a. 1262) : villam ... a c-a cervorum, quod dicitur «prelaja» liberam fecimus.
Ib. I p. 208 (a. 1353) : incole villarum dictarum ad c-am fere agitantis, que dicitur «przelaya», dum mandati fuerint a venatoribus nostris, ire tenebuntur.
f.
equorum
obowiązek strzeżenia koni książęcych przed rabusiami; onus equos ducis a latronibus custodiendi (ad rem cf.
K. Buczek, op. cit. p. 30 sq. )
DokKujMaz p. 185 (a. 1250) : liberi autem easdem villas antiquas inhabitantes ... a c-a ecorum, a procuracione falconariorum etc. ... ... debent esse inmunes.
2.
saec.
XVI
a.
powinność pełnienia nocnych straży na zamku miejskim; munus castrum urbis noctu custodiendi
Visit. p. 1 (a. 1511) : item castrenses omni nocte ... c-am observant, quae vocatur «ponoczka», quam c-am vicissim observant: burgrabius, iudex, exactor, notarius, qui simul cum dictis castrensibus pro peragenda c-a sortibus inter se die singulo missis eandem sustinent.
b.
aggerum, glacierum
pilnowanie wału przed uszkodzeniem przez lód; munus curandi aggeres fluminis, ne glacie rumpantur
Tom. VIII p. 120 (a. 1526) : villas ... a reparando ... aggere ... seu ab aggerando et a c-a glacierum, ne quod nocumentum aggeribus inferant ... libertate donatas, simulac molendinatorem ... ad refectionem ipsorum aggerum et glacierum c-am, ne cruste illius coacervatae suo impetu et mole aliquo nocumento eosdem aggeres ... afficiant, adjungere et ut eandem refectionem et c-am aggerum obeant ... eorumque libertates et immunitates ab hac refectione et c-a relaxare dignaremur.
B.
1.
piecza, troska, opieka, obrona; cura, tutela, curatio, defensio.
N. formulam in arenga
CodPom I p. 202 (a. 1206) : quod memorie commendandum videtur, litterali tradatur c-e.
2.
przestrzeganie, spełnianie; observatio, servatio.
C.
1.
iur. zajęcie na zabezpieczenie; actus pignus capiendi
CracArt V p. 556 (a. 1540) : res eiusdem aurifabri recensitas et conscriptas c-e seu aresto vestro subiecistis.Cf. ARRESTUM II 1..
2.
obronność; status tutus, munitus
APozn II p. 309 (a. 1495) : spirituales ... nolunt publica munera obire et pendere, per quod minuitur c-a et municio civitatis atque eciam proventus noster.
3.
troska, staranie; cura, diligentia
DŁUG. Hist. I p. 215 : pacta cum Boleslao inita accurata c-a explebant Rutheni.
ArHist VIII p. 323 (a. 1499) : c-am habemus diligentem ... ut ... nobis absque mora scitum dabunt.
4.
ostrożność, uwaga, czujność; animus intentus, circumspectio
Tom. IV p. 167 (a. 1517) : habebimus ... opportunam advertentiam et c-am in his omnibus rebus, a quibus nobis cavendum censet.
5.
fere i. q. zasadzka; insidiae
Tom. X p. 303 (a. 1528) : pervenit illuc feliciter, quamquam frequens fuerit posita in campis c-a contra eum.
II.
meton.
1.
a.
strażnica; specula, locus munitus.
N.
(saec. XIII—XIV) tzw. stróża lub brona, obronna strażnica graniczna, przy której pobierano cło od przejezdnych; locus munitus in finibus regni, ubi vectigal a transeuntibus exigebatur (ad rem cf.
K. Buczek, Stróże p. 27—28)
KodUJ I p. 1 (a. 1264) : venientes ad Studium Generale Cracoviense sive abinde redeuntes in omnibus et singulis passibus, pontibus, castris et c-iis per totum regnum nostrum constitutis, nullum solvere debeant passagium, pedagium seu theloneum sive conductum.
b.
więzienie;
carcer.
Additur
carcerum (
MPH II
p. 815, a. 1312)
, carceralis (
KodPol II
p. 926,
a. 1460
et saepius).
c.
(saec.
XV—XVI)
piscium
et
abs.
:
tzw. stróża rybna, królewskie gospodarstwo rybne na przed
mieściu Krakowa; piscinae regiae in suburbio Cracoviensi sitae (ad rem cf.
St. Kutrzeba, Rocznik
Krak.
III
p. 51)
KodMp IV p. 259 (a. 1430) : fratribus ordinis BMV de monte Carmeli ... vnam marcam grossorum in predicta c-a Cracouiensi ... dedimus.
PP II p. 178 (a. 1453) : super censibus nobis de c-a piscium ... provenientibus.Ita saepissime.
Item dicitur
piscariae :
Tom. I p. 21 (a. 1508) : molendina, c-am piscarie ... et alia bona ad prefecturam magne procurationis Cracoviensis pertinentia.
N. glossam Pol.
KodMp IV p. 259 (a. 1430) : tenutarijs et gubernatoribus c-e nostre piscium alias «strosza».
Tom. V p. 83 (a. 1519) : c-a piscium, alias «strosza» in suburbio Cracoviensi sita.
2.
a.
strażnik (-cy), straż; custos, custodes, vigiles (saec. XV—XVI).
b.
straż nadgraniczna;
milites finibus tuendis impositi
AGZ V p. 171 (a. 1451) : Stanko et Iwanko Dawydowicz ... in c-a contra Tartaros ... se operosos, diligentes ac pervigiles custodes exhibuerunt.
Tom. II p. 261 (a. 1513) : exercitus noster ... in profectione sua primam Moscorum c-am levi prelio fudit, alia vero eorundem c-a XIV milium prope Orsam ... fuge se commisit.
3.
eccl. kustodia, urząd i beneficjum kustosza;
custodis (cf.
s.
v. I 3 a) dignitas ac beneficium
KodWp II p. 225 (a. 1303) : de ... consensu capituli nostri cum domino Thomca custode ... talem super redditibus dicte c-e ... celebravimus commutationem.
KodKKr I p. 275 (a. 1360) : decimam ... ad c-am ecclesiae cathedralis Cracoviensis pertinentem.Ita saepius usque ad saec. XVI. 4. de rebus concr.
a.
pokrywa chroniąca odcisk pieczęci; tegumentum, quo sigillum cerae impressum muniebatur
OSTR. p. 117 : sigillis ... imprimendis autem hanc cautelam servari non indignum puto, si paretur caera bene pinguis et non superimponatur c-a, sic nullo modo avelli possit sigillum incorruptum; quod autem dignitatem sigillo fertur addere c-a, id ego locum communem esse puto; major erit dignitas, si c-a non accesserit.Cf. RHist LXIX p. 97 —98 (a. 1524) et CAPSA I 4.
b.
eccl. bursa, płaska, czworoboczna torebka, w którą wkłada się korporał; perula, in qua corporale conditur
Lites I p. 263 (a. 1339) : receperunt Cruciferi c-am Corporis Christi, que erat una bursa de serico et excusso ex ea Corpore Domini super altare, dictam bursam acceperunt et secum asportarunt.
ConcPol VI p. 332 (a. 1586) : sacerdos calicem cum patena, in qua depositam habeat hostiam, corporale cum c-a, velo tectum, sinistra gestans.
c.
lapis custodiae
kamień, w którym przechowywano relikwie; lapis, quo sanctorum reliquiae asservabantur
ConcPol II p. 124 (a. 1528) : ne plebani et alii beneficiati ecclesias parrochiales habentes, praesertim ubi sunt penes unam ecclesiam plures sacerdotes, lapidem c-ae portatilem praeter unum gestent, quem inviolatum servent et illesum ac inconcussum; et si quis in medio, ubi reliquiae reconduntur, diruptus fuerit, talem asserimus esse violatum, in quo divini officii celebrationem districtius inhibemus.