Ogólne
Pełne hasło
Więcej

COLLUM

Gramatyka
  • Formycollum, colum, cullum
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -i
  • Część mowyrzeczownik
  • Rodzajnijaki
Znaczenia
  • I.
    • A. propr.
      • 1. szyja, kark (jako część ciała)
      • 2. grzbiet, skóra z grzbietu zwierzęcia
    • B.
      • 1. + gardło, bonis,)gardło (jako symbol życia)
        • a.
          • α.
          • β. + in collo puniri pro collo attemptare, condemnare poena (sententia) colli kara (wyrok) śmierci
          • γ. + iudicium ad (in) collum sąd w sprawach gardłowych
        • b. + circa (in, iuxta, penes, per) collum iurare
        • c. + cum collo aliquem dare, inducere
        • d. grzywna za zabójstwo, główszczyzna
      • 2. kark (jako symbol pychy, uporu)
  • II. rerum (w porównaniach rzeczy nieożywionych z ciałem ludzkim) wąskie przejście, szyja

Pełne hasło

COLLUM s. COLUM s. CULLUM, -i n.
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • A.
  • Ha.
  • N.
[abl. pl. collibus:
CracArt V p. 349 (a. 1538) : «kolnyers» (i. e. collare ) de collibus wlpinis.].
I. animantium
A. propr.
1. szyja, kark (jako część ciała); corporis membrum, quo caput sustentatur.
N.
ad collum sedere siedzieć w więzieniu przykutym za szyję; i. e. vinculo ferreo collo imposito
ArHist III p. 347 (a. 1472) : per ... capitaneum Cracouiensem fuit detentus et ad c-um sedebat (cf. cathena ad collum:
AKapSąd II p. 49, a. 1419 ; item ferramentum colli: ZabDziej III p. 194, a. 1492).
N. locut.
per collum za kark (szyję), gwałtem, siłą; manu imposita, per vim (capere sim. PrPol p. 201, a. 1390 ; ArPrawn X p. 145, a. 1404 et saepissime).
2. grzbiet, skóra z grzbietu zwierzęcia; pellis e dorso animalis detracta CracArt V p. 349 (a. 1538), cf.
RachDw I p. 241 (a. 1547) : pro 3 c-is ... wlpinis pro colariis ... vestium.
B. meton.
1. gardło (jako symbol życia); caput, vita (e Pol. gardło, cf. Słownik Staropolski s. v. ; frequenter opp. bonis,)
KsgHenr p. 24 : domino duci uel c-a deponere uel se ipsos ad uoluntatem ducis redimere (cf. ib. [infra saepius)].
KodKKr I p. 118 (a. 1286) : non solum ... bona sed insuper c-um ... perdiderit.
AGZ XIV p. 115 (a. 1443) : non curantes de aliquibus bonis, nisi ut tantummodo circa eorum conservarentur c-a et vitam.
Ita saepissime.
N. glossam Pol.
AGZ XI p. 238 (a. 1444) : c-um alias «schyo» debet exemere cum IX marcis.
Locutiones potiores
a.
α. collo privari ( CracArt IV p. 32, a. 1401 et saepius; cf. colli privatio: CodEp I 1, p. 66, a. 1427 et saepius), collum amittere ( ib. III p. 87, a. 1455 ; cf. colli amissio ib. p. 124, a. 1465 et saepius).
β. in collo puniri ( ArPrawn I p. 158, a. 1444 et saepius), pro collo attemptare, condemnare sim. ( KodMp IV p. 225, a. 1425 ; StPPP II p. 663, a. 1462) , item poena (sententia) colli kara (wyrok) śmierci; i. q. capitis
PommUrk III p. 22 (a. 1287) : sententie manus et c-i.
CracArt IV p. 19 (a. 1393) : Niczkonem ad pretorium statuant sub pena c-i.
Ita saepius. Eodem sensu abs.
CodEp III p. 408 (a. 1492) : si aliquis patrem aut fratrem occiderit, non alio castigetur nisi c-o.
CorpJP III p. 430 (a. 1519) : si quis iuris regii ... fuerit excessivus contra regiam maiestatem ... demerebitur ... c-um.
γ. iudicium ad (in) collum sąd w sprawach gardłowych; i. q. capitale
*CodPom I p. 544 (a. 1237) : supremo iudicio, quod est ad manum siue c-um.
PommUrk II p. 129 (a. 1265) : quicquit iuris habebamus in villa ... excepto ... iudicio in c-um.
Item
super (in) collo alicuius respicere wytoczyć komuś proces w sprawie gardłowej; capitis accusare
AGZ XI p. 47 (a. 1429) : sin ... quispiam ... de genere ipsorum ... Pelkam impediret, extunc ... Pelka super ipsos et super c-o ipsorum debet respicere.
Ita saepius. Simili sensu super collum proponere
ib. XVI p. 254 (a. 1494) : pro quo vulnere faciei propono super c-um eius alias «na gardlo yego».
N.
ad collum transire :
ŁASKI ComPriv fol. 193a : pro crimine, quod transit ad c-um.
Cf. ib. infra.
b. circa (in, iuxta, penes, per) collum iurare sim.
Ztschr. LXXI p. 186 (a. 1316) : isti omnes devovebant minas facere in posterum circa c-um.
Ib. VI p. 377 (a. 1363) : omnes et singuli obligaverunt se penes sua c-a etc.
KsgKaz p. 451 (a. 1398) : laniste ... hoc promiserunt ... iuxta eorum c-a.
Ita saepius. Simili sensu per colli vadium ( AAlex p. 121, a. 1502), item sub collo ( KsgRachKr II p. 57, a. 1384).
Item
in collum mentiri :
CodVit p. 199 (a. 1409) : apparet enim ... iniquitas Cruciferorum et quod in c-a ipsorum sunt mentiti ... nec dubium, quod ... mendacium ipsorum caput eorum conculcabit.
c. cum collo aliquem dare, inducere
sim. i. q. viventem (
PP II p. 104, a. 1450 ; SSrSil VII p. 220, a. 1470).
d. grzywna za zabójstwo, główszczyzna; homicidii multa
ŁASKI ComPriv fol. 181b : ille soluet c-um, si est homicidium.
2. kark (jako symbol pychy, uporu); superbia, pertinacia
MARTIN. OP. Marg. fol. 27a : duro c-o stamus (opp. humile: Theiner I p. 291, a. 1326).
SSrSil I p. 211 (a. 1482) : c-a inimicorum Christi sub rigore tenuit et jactantiam ipsorum ... minoravit.
Ita saepius.
Locut.
collum contra aliquem (-id) erigere, surrigere sim. ( CodEp II p. 171, a. 1424 et saepius), item (in altum) erigere, flare ( AAlex p. 252, a. 1503 ; PEREGR. fol. M 2a).
Opp.
alicui subiugare, servitio (oneri, iugo) subdere sim. ( BRUNO Qfr. p. 389 ; KodWp II p. 335, a. 1317 ;et saepissime), ad opera servilia adiungere ( CodVit p. 1021, a. 1416) , sub iuga ferre ( IO. VISL. p. 176, v. 67 ). Cf. Th. III 1662,67 sqq.
II. rerum (w porównaniach rzeczy nieożywionych z ciałem ludzkim) wąskie przejście, szyja; (cum res corpori humatio assimilantur) fauces, angustiae
KodWp I p. 259 (a. 1251) : ad ... locum palustrem atque silvestrem, qui vulgari nomine Altum C-um appellatur.
PomnLw I p. 103 (a. 1388) : portam Haliczensem in c-o muri iacentem.
Ib. III p. 78 (a. 1442) : pro laboribus in c-o porte Halicziensis.
Dicitur etiam
cellarii ( MPH IV p. 4, a. 1453 et saepius).
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)