- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
- BJ.
- A.
- H.
- Ha.
- N.
ArPrawn VIII p. 141 (a. 1417) : sigillo bawoline capitis.]
I.
1.
propr.
a.
głowa jako część ciała; corporis membrum principale.
N. glossam Pol.
AKapSąd II p. 782 (a. 1524) : verticem c-is, alias «róg głowy», una cum naso eidem cultro procidit.
N.
α.
cognominis loco
KsgRachKr p. 73 (a. 1324) : Iasconis dicti C-d porci.
β.
caput alicui lavare
(ex
Pol.
zmyć komuś głowę?)
dać się komuś we znaki; aliquem premere, alicui molestum esse
DŁUG. Hist. IV p. 31 : verearis ... magister Cruciferorum, ne fuga haec, quae nuntiatur, exercitus regii lavet tibi c-t.
γ.
capite caesus
(cf.
Th.
III 394,84)
DŁUG. Hist. II p. 421 : Cunradi ... a Carolo Siciliae rege victi et in Neapoli c-e caesi.
MIECH. p. 144 : Thartari Ruthenos ad ultimum c-e caesos obtruncarunt.
Eodem sensu
capite diminutus:
Tom. VII p. 368 (a. 1525) : magistratus jam c-e diminutus.
δ.
capite dextro
w prawą stronę;
dextrorsum
CorpJP III p. 211 (a. 1512) : metropolitanus ... vertat se ad reginam c-e dextro.
b.
iur.
t. t.
causa capitis
sprawa zagrażająca karą
śmierci, gardłowa; quae morte puniri solet (cf.
CAPITALIS II 2 a).
N. opp. et iuxta posita
KodWp I p. 212 (a. 1246) : causis solummodo c-is aut membrorum nostro tantum iudicio reservatis.
KodPol I p. 119 (a. 1286) : in omni causa judiciaria c-is, manus, mutilacionis membrorum, quacunque sanguinis effusione.Ita saepius.
N. locut.
α.
capite punire, damnare.
β.
poena (supplicium) capitis
kara śmierci;
i. q. mortis.
2.
meton. głowa, siedziba myśli i woli; caput pro mente vel arbitrio.
Syn.
animus :
StPPP I p. 46 (saec. XIV) : causae in judiciis non uniformiter, sed secundum c-um seu animorum diversitatem ... vario et diverso modo deciduntur.
N.
λοξυt.
α.
capitis sequela :
KodMp IV p. 274 (a. 1432) : ne ... de proprij c-is sequela videmur inculpari, dignum duximus ... clerum ... pro experienda singulorum intencione super hoc facto conuocare.
β.
iuxta caput suum :
NIC. BŁ. Serm. I p. 95 : o quam multi hodie sunt, qui omnia iuxta c-t suum faciunt ... parentibus non obedientes.
γ.
homo praecipitis capitis
i. q.
fervidi ingenii, cerebri
DŁUG. Op. p. 54 : insani ... et praecipitis c-is rex et obstinati animi.
II.
A.
głowa o całym człowieku; caput pro persona.
Praec. iur. t. t.
occisum, interfectum (occisio, interfectio capitis)
sim.
KodPol I p. 208 (a. 1353) : due marce pro c-e occiso percipiantur.
StPPP VIII p. 40 (a. 1381) : pro occisione c-is.
PrPol p. 243 (a. 1386) : poenam pro c-e per ipsum suspenso.Ita saepissime.
N. locut.
α.
capite (suo, proprio)
fortasse ex
Pol.
głową
(cf.
Słownik Staropolski
s.
v.
)
osobiście; ipse, praesens, per se
PP V p. 96 (a. 1428) : quandocumque ad aliquod preiium c-e suo tenderimus.KodMaz(L) p. 179
( a. 1432) : ad ... expeditionem, ad quam nos proprio c-e cum alijs terrigenis se moveremus.
AGZ XVIII p. 133 (a. 1476) : si occurret tale bellum, in quo dominus rex c-e interesset.Ita saepius.
β.
capite iacere (manere, morari, residere, sedere)
mieszkać; habitare
KsgMaz I p. 133 (a. 1412) : habet ... in Boguslauicze ... patrimonium, licet c-e sedet in Wawwrowo.
AGZ XII p. 359 (a. 1473) : domine iudex, volo scire et audire ubi Nicolaus iacet; qui dixit: in Petrilow in cuminata; qui Guncerz interrogavit: ubi c-e iacet? Stanisław respondit: nescio.
Ib. XV p. 171 (a. 1474) : in dicta piscina ... piscari debebit ... dum ibi c-e moraretur.
Ib. XVIII p. 323 (a. 1491) : quadringentas marcas ... super tota curia, ubi pro tunc c-e suo resideret ... Katherine dotaliciat.
JusPol p. 374 (a. 1541) : ubi c-e manet.Ita saepius.
γ.
in caput alicuius recidere (redundare)
spaść na czyjąś głowę; alicui imponi
StPPP IX p. 23 (a. 1422) : quidquid predictus Marczissius insuper dampni haberet, hoc debet redundare in c-t Iohannis advocati predicti.
DŁUG. Hist. IV p. 22 : omnibus ... principis militiae officium gerere, ne in ipsorum c-t parum prospere ductionis recideret eventus ... fastidientibus.
B.
iur.
t.t.
1.
głowa człowieka zabitego, stąd także: zabójstwo; caput hominis interfecti, unde homicidium ipsum
DokSul p. 342 (a. 1313) : cives de Sulejow ... absolvimus a theloneis ... naulis ... «krwawne», quae ratione c-is solvi consuevit.
StPPP VIII p. 39 (a. 1381) : Cristinus ... cum Dominico ... terminum ... habent pro c-e fratris ipsius.Ita saepissime.
Syn.
interemptio
(
APozn I
p. 326, a. 1461
:
quinque mrc. ... solvendas pro c-e seu interemcione laboriosi Iohannis),
interfectio (
ArPrawn VIII p. 104, a. 1409 : penam quindecim pro interfeccione seu pro c-e procuratoris),homicidium (
StPPP VI p. 321, a. 1527 : nobilis Nicolaus... nobilem Iohannem... ad ius terrestre ... pro c-e seu homicidio olim nobilis Martini ... citaverat),occisio (
AGZ XVII p. 158, a. 1478 : pro c-e et occisione famati olim Iwan).
N. locut.
α.
per abundantiam
caput homicidii :
TPaw III p. 194 (a. 1391) : pro c-e omicidij debuit praestare juramentum.
Ib. VII p. 115 (a. 1419) : Przetpelk de Kanewo euasit Stanislaum Galiczski pro c-e homicidij.
β.
militale, nobile, cmethonale
i. q.
militis, nobilis, coloni
StPPP VIII p. 547 (a. 1398) : LXta marcas tamquam pro c-e militali et nobili.
AGZ XIX p. 44 (a. 1481) : ideo ipsum concitat ... ut staret ... pro eodem c-e cmetonali.Ita saepissime.
N.
feminae
zabójstwo kobiety, za które płacono karę (zwaną ruszyca, rucha) na rzecz panującej królowej lub księżnej;
feminae interfectio, pro qua poena pecuniaria reginae vel ducissae solvenda erat
StPPP II p. 572 (a. 1448) : Kaszimirus rex Poloniae ... mandauit... pro «ruscza» reginali alias pro c-e feminarum ... ita, quod nullus hominum in regno suo eandem «ruschiczam» soluere presumat, quia iam est... anulata.
γ.
poena (multa) capitis
kara pieniężna za zabójstwo; multa pecuniaria pro homine occiso soluta (cf. infra 2)
KodMp II p. 136 (a. 1275) : penam c-is claustrum recipiet.
KodWp III p. 72 (a. 1357) : solutionem mulcte c-is.Ita saepissime. Eodem sensu merces (pecunia) capitis :
ArPrawn VI p. 158 (a. 1554) : pro mercede c-is respondere.
Supra rationem... de pecunia c-is facere.
δ.
quaestio capitis
skarga o zabójstwo; accusatio de homicidio
StPPP I p. 19 (saec. XIV) : qui casualiter moritur, pro ipso quaestio c-is non debet intentari (in versione Polonica saec. XV : ktokole przygodnie umrze, za tego żałoba główna nie ma być czyniona).
2.
tzw. głowa, zagłowne, główszczyzna, grzywna
za głowę, tj. za mężobójstwo; poena pecuniaria pro homicidio soluta
KodWp I p. 45 (saec. XII— XIII): absolventes eos ab omnibus iuribus Polonicalibus nostri dominii, ab omnibus exactionibus ... a c-e, cuiuscunque conditionis sit, utriusque sexus.KodMaz(K) p. 482
( a. 1241) : dantesque sibi et suis successoribus, cum homicidium in dicta villa perpetraretur, c-t percipere ex toto.
KodPol I p. 81 (a. 1257) : neque enim ... c-t quod vulgariter dicitur «glowa» ... persolvent.Ita saepissime. Immo dividitur
KsgGrWp I p. 21 (a. 1387) : pro dimidia parte c-is racione homicidii.
ArPrawn VIII p. 76 (a. 1398) : pro 1/2 c-e sui patrui.
Ib. infra: recepit eandem medietatem c-is patrui sui ipsam spectantem.
Iuncturae verbales selectae
caput accipere (
KodWp III
p. 131,
a. 1359)
, exsolvere (
AGZ XIV
p. 336, a. 1452)
, habere (
KodWp III
p. 129, a. 1359)
, lucrari (
AGZ XII
p. 358, a. 1474)
, percipere (
KodMaz(K)
p. 482
), persolvere (
KodPol I
p. 81,
a. 1257)
, recipere (
ArHist IV
p. 179
et saepius),
solvere (
KodKKr I
p. 55, a. 1254
et saepissime; cf. solutio
ib. I
p. 53, a. 1254
et saepius), a capite absolvere (
KodWp I
p. 45
supra 3
sqq.).
Constr.
a.
abs.
cf.
supra 5
et saepissime.
b.
sq.
gen.
personae
StPPP VIII p. 132 (a. 1385) : Petrus super Ostasium ... c-t fratris sui aquisiuit.Ita saepissime. c. sq. adi. cmethonale, nobile (cf. supra 176,30 )
StPPP II p. 627 (a. 1453) : Stephanus interfecit fratrem Gregorii ... nobilem et ... soluat in sex septimanis c-t nobile sexaginta marcas.
AGZ XIX p. 44 (a. 1481) : ipsum concitaverat ad solvendum c-t kmethonale.Ita saepissime.
3.
sprawa sądowa o zabójstwo; actio de homicidio
ArHist IV p. 375 (a. 1238) : causas autem ciuiles siue criminales ... et c-a abbas... iudicabit, soluciones penales recepturus.
III.
de rebus
1.
w porównaniach rzeczy nieożywionych z ciałem ludzkim: głowa, góra, szczyt, wierzchołek, czubek; cum res non animantes corpori humano assimilantur: pars summa, vertex, cacumen.
Dicitur v. gr. de
capite acus (
VITELO Opt.
p. 441
)
, instrumenti (
*Dogiel IV
p. 76, a. 1375)
, sigilli (
KodUJ II
p. 84, a. 1448)
, sellae (
DŁUG. Hist. V
p. 43
)
, clipei (
DŁUG. Op.
p. 566
).
N. syn.
KomKadł p. 243 : Parnassus est mons ... habens duo c-a seu promuntoria.
N.
a.
wierzchołek geometryczny; in geometria
MPH II p. 73 (Herbord): figura triangula ... tribus lateribus, quasi tribus lineis per c-a sibi cohaerentibus, tres angulos habere deprehenditur.Ita saepius.
β.
o gwiazdach porównywanych z ludźmi lub zwierzętami; de sideribus cum hominibus vel animalibus comparatis.
γ.
głowa cukru lub soli; de sale vel saccharo: meta
KodWp I p. 43 (a. 1198) : domino vero terre de quolibet plaustro salis quinquaginta c-a, domui vero duodecim c-a salis accipere constituit.
DokSul p. 318 (a. 1218) : tredecim plaustratas salis ... quarum quaelibet debet continere duo milia et ducenta c-a grossi salis.
CracImpr p. 205 (a. 1543) : succari c-a integra 16, succari in portionibus factis aliquot portiones.Ita saepius.
2.
początek, koniec, przód; rei finis, extrema pars,
frons.
Dicitur e. g. de
capite aulae (
MARTIN. OP. Chr.
p. 28
)
, campi (
AGZ XV
p. 572, a. 1494)
, insulae (
BreslUB
p. 214, a. 1368)
, lacus (
KodPol II
p. 138, a. 1296)
, linearum, litterae, loramentorum (
KADŁUB.
p. 37
)
, lecti (
DŁUG. Hist. IV I
p. 597
)
, mensae (
Tom. VII
p. 192, a. 1525)
, platearum, statuti (
StPPP III
p. 4, a. 1532)
, truncorum (
MPH III
p. 100, a. 1521)
, vallis (
PommUrk V
p. 24, a. 1311)
, versuum (
MARTIN. OP. Chr.
p. 51
).
Praec.
a.
de tempore: początek;
i. q. initium
RachJag p. 12 (a. 1389) : feria quarta in c-e Ieiunij.
KodKWil p. 251 (a. 1456) : si ... in c-e eiusdem anni ab hac vita aliquis (sic ) vestrum migrari contingerit.
ArPrawn V p. 464 (saec. XV exeunte ): medietatem taxe solvere ... in c-e adventus Dni.
AGZ XII p. 245 (a. 1457) : actum et datum in Halicz sabathino die in c-e Circumcisionis Domini (i. e. ipsa die Kal Ian. ).
N. locut.
caput ieiunii
popieleć; dies cinerum sacrorum
*MPH II p. 140 (a. 1150) : quo cum episcopus in c-e ieiunii pervenisset, tria officia ... cantari fecit.
PommUrk VI p. 189 (a. 1323) : consecrare ... cinerem in c-e ieiunii.Ita saepissime. Eodem sensu caput quadragesimae:
MARTIN. OP. Marg. fol. 81a : in c-e quadragesime penitentes debent se episcopo presentare.
b.
de fluminibus
α.
źródło;
fons.
β.
ujście;
ostium.
3.
nat.
α.
galli
jaskier ostry; Ranunculus Acer
Linn.
GLr I
p. 168
.
β.
monachi
mniszek lekarski;
Taraxacum officinale Wigg.
GLr I
p. 341
.
IV.
id quod summum vel gravissimum est
1.
de hominibus: głowa, naczelnik, dowódca, przełożony, sprawca; princeps, praepositus, praefectus, auctor.
N. syn.
DŁUG. Hist. V p. 122 : s. Eulalia est c-t et protectrix illius civitatis.
Ib. I p. 275 : maleficis et qui seditionum erant auctores et c-a mulctatis.
Dogiel IV p. 291 (a. 1532) : quae bonum et honestum principem et c-t decent.
N.
ARect I p. 144 (a. 1478) : Katherina ... precedendo et antecedendo virum suum, existens actrix et c-t sui virj (alluditur sine dubio ad locos s. Pauli I Cor. 11,3 et Eph. 5,23, sed sensu inverso ), proposuit contra Bartholomeum ... quomodo eandem diffamasset.
Constr.
a. abs. b. sq.
gen.
obi.
c. sq.
adi.
,
v.
gr. catholicum (
KodWp I
p. 8, a. 1102
), primarium (
JAC. PAR. I
p. 306
)
, vicarium (
ib.
). d. sq. in c.
abl.
2.
de rebus
a.
stan
prawny; summa iuris personarum, condicio civilis.
Explicatur
GLcerv p. 483 : c-is diminutio est prioris status commutatio «odmiana stanu», et ponitur hic c-t pro statu.
b.
rzecz główna, najważniejsza, główny punkt, szczyt; summum, res principalis.
N. i. q.
insigne
DŁUG. Op. p. 560 : est autem totius regni Poloniae c-t et insigne generale aquila alba.
Praec.
α.
stolica, najważniejsza okolica; de locis (regionibus, urbibus) inter cetera excellentibus.
N. syn.
speculum (
KodWp I
p. 492, a. 1283
:
Calissia c-t est et speculum terre nostre),
vertex (
DŁUG. LibBen I p. 1 : arx Cracoviensis totius regni ... est c-t et vertex).
β.
powód; causa
DŁUG. Op. p. 174 : ex triplici c-e metuo hoc pondus assumere.
Id. Hist. IV p. 311 : ex eo potissimum c-e et respectu, quod etc.Ita ib. saepius.
γ.
de pecunia: kapitał;
summa pecuniae.
V.
praec.
pl.
de scriptis sim.:
rozdział, punkt, część; capitulum, particula, paragraphus, locus.