General
Full Entry
More

DUX

Grammar
  • Formsdux
  • Etymologyancient Latin
  • Inflectional type
  • Part of Speechnoun
  • Gendermasculinefeminine
Meaning Outline
  • I. propr. gen.
    • 1. qui (quae) viam monstrat.
    • 2. ductor, imperator, ductrix, imperatrix (saepissime occurrit in abl. abs.)
      • a. milit.+ exercituum dux generalis
      • b. + examinis apium rex.
      • c. mus. tonus authentus qui vocabatur, i. principalis (secundum Guidonem Aretinum)
  • II. appellatio principis rei publicae vel regionis alicuius, princeps, caput
    • a.
    • b. gen.
    • c. gen.
    • d.

Pełne hasło

DUX, ducis m. et f.
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • B.
  • L.
  • A.
  • H.
  • Ha.
  • N.
[abl. sq. duci:
KodMp II p. 16 (a. 1198) : cum ... Jeroslauuo episcopo et duci Henrico.
CodVit p. 35 (a. 1394) : promittimus ... pro duci Andrea ... fratre nostro.]
I. propr. et meton. (interdum sq. gen. )
1. przewodnik, przewodniczka; qui (quae) viam monstrat.
2. dowódca, przywódca, przywódczyni; ductor, imperator, ductrix, imperatrix (saepissime occurrit in abl. abs. ). Glossae Pol.
ChrMP p. 468 : d-es ... exercitus «woijewodij» nominantur.
RFil XXIV p. 360 (a. 1446) : dux belli «ethman».
Occ.
a. milit. exercituum dux generalis wódz naczelny, hetman, summus imperator Polonorum
KodMp II p. 280 (saec. XV) : palatinus Cracouiensis et exercituum dux generalis.
Tom. I p. 32 (a. 1509) : palatinum Cracoviensem, exercituum regni generalem d-em.
Ita saepius.
b. examinis et abs. : królowa pszczół; apium rex.
c. mus. t. t. w systemie Gwidona z Arezzo ton tzw. autentyczny, czyli główny, podstawowy; tonus authentus qui vocabatur, i. principalis (secundum Guidonem Aretinum)
MONET. fol. C 2a : sunt autem octo toni naturalis numeri — apud Latinos — appellatione nuncupati, videlicet 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8; quorum imparis numeri autenti seu d-es vocantur, alii quidem paris numeri collaterales (ed. collatorales) vel comites aut subiugales vocitantur.
Ib. fol. C 2b : cum in eo tono alterius quam sui d-is consonantem continet melodiam, commixtus dicetur.
Cf. DUCALE.
II. tytuł władcy państwa lub dzielnicy, książę; appellatio principis rei publicae vel regionis alicuius, princeps, caput
VAdAnt p. 12,13 : ad hunc Ottonem II ergo Sclauonica manus perrexit, ferens legationem de parte d-is Boleslai II.
Ib. p. 13, 7 : Pragam, ubi dux precluus Uuecezlaus ... regnum tenuit.
Ita vulgo.
Item f.
księżna; uxor principis, mulier princeps
RachJag p. 261 (a. 1393) : ipso die dux, wlgariter «xanszna», soror domini regis ad cenam venit.
Ib. p. 260 : clientes d-is sororis domini regis.
Ita saepissime.
Explicatio et glossa Pol.
GLcerv p. 540 : dux vocatur, qui a principe de aliquo ducatu inuestitus est, «książę».
Adduntur
a. adi. terrae, v. gr. Mazoviensis ( StPPP VIII p. 656, a. 1399) , Opoliensis ( ib. p. 111, a. 1384 et saepius), Oswiencimiensis ( RachJag p. 193, a. 1394 et saepius), Plocensis ( CracArt I p. 74, a. 1427) sim.
b. gen. terrae, v. gr. Mazoviae ( ArPrawn I p. 18, saec. XV in.in et passim), Oppoliae ( KsgŁawKr p. 183, a. 1392) , Podoliae ( KodMp IV p. 90, a. 1404) , Poloniae ( ib. I p. 1, saec. XIII et passim).
c. gen. gentis, v. gr. Palaniorum (i. Polonorum VAdAnt p. 38, 11) , Venetorum ( StPPP VII p. 567, a. 1501).
d. appositiones variae, v. gr. dominus dux ( KodWp I p. 14, saec. XII—XIII et passim), dux et dominus ( APozn I p. 441, a. 1417) , praeclarus dominus dux ( APozn I p. 120, a. 1446) , serenissimus dux dominus ( StPPP VII p. 567, a. 1501) , Dei gratia dux ( KodWp II p. 1, a. 1288) , serenissimus dux ( KodKKr I p. 1, a. 1167) , serenissimus princeps dux ( ArPrawn VIII p. 49, a. 1445) , praeclarus princeps dux ( KodMp IV p. 360, a. 1440) ; item domina dux ( AKapSąd III p. 117, a. 1507 et saepius), magnifica dux ( ArSang III p. 185, a. 1519). Occ. de Lithuaniae principe supremus (magnus) dux Lithuaniae ( KodMp IV p. 2, a. 1386 ; AKapSąd II p. 63, a. 1425 et saepius), dominus dux magnus ( PP VI p. 3, a. 1429) .
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)