Ogólne
Pełne hasło
Więcej

ERIGO

Gramatyka
  • Formyerigo, erio, errigo
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ere, -exi, -ectum
Znaczenia
  • I. propr.
    • A.
      • 1. podnosić coś (kogoś) wyprostowanego do góry, stawiać prosto, (refl. et pass.) wyprostować się, powstać, podnieść się
      • 2. podnosić w górę, wznosić
        • α. + carduos in aliquem wzniecić nienawiść
        • β. iur.+ digitum (-os) podnosić palce na znak przysięgi, czasem tyle co: przysięgać
        • γ. + facultatem powiększać?
        • δ. + in superbiam erigi (se erigere) wzbijać się w pychę
        • ε. + se contra (adversus, in, super) aliquem buntować się
        • ξ. + super aliquem erigi se manum erigere) napaść na kogoś
        • η. + nequitiam (potentiam) contra aliquem wznosić
    • B. być prostopadłym
    • C. aedificia varia et eorum partes sim.: wznosić, budować
  • II. transl.
    • 1. + aliquem, alicuius animum, mentem, spem podnosić (na duchu), podźwignąć, umacniać, pobudzać do czegoś
    • 2. + aliquem wywyższyć, wynieść (zwł. do jakiejś godności)
    • 3. + aliquid in aliquid zamienić na coś lepszego, przemianować, podnieść do rangi
    • 4. ustanowić, utworzyć, założyć
    • 5. gram.+ vocem, syllabam sim.: wymawiać wysoko
  • III.
    • 1. zerwać
    • 2. + titulum et sigillumopatrzyć podpisem i pieczęcią
    • 3. + super aliquid opierać się, być zbudowanym na czymś
    • 4. iur.+ super aliquid przypowiedzieć się, tzn. domagać się zwrotu czegoś przed sądem
  • IV. + DŁUG. (confunditur c. v. corrigendi) naprawiać, poprawiać, ulepszać

Pełne hasło

ERIGO s. ERIO s. ERRIGO, -ere, -exi, -ectum
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • L.
  • B.
  • A.
  • N.
[3. sg. ind. perf. act. erigimus:
DokMp I p. 141 (a. 1364) : quam civitatem de novo erigimus et fundavimus.
3. sg. con. perf. act. erigerit:
AGZ VIII p. 62 (a. 1412) : que ibidem erigerit seu locaverit.
Ib. XIII p. 53 (a. 1437) : postquam secundam rotam molarem erigerit.
3. sg. ind. plp. act. erigerat:
AGZ III p. 158 (a. 1407) : erigerat stagnum in villa.
part. fut. act. idem valet atque part. fut. pass.
KodKKr II p. 183 (a. 1393) : pro altari ... erecturo siue erigendo, feliciter constructuro siue construendo.
N. in textibus typis impressis
erigo nonnumquam male legitur pro exigo.]
I. propr. et in imagine
A.
1. podnosić coś (kogoś) wyprostowanego do góry, stawiać prosto, (refl. et pass. ) wyprostować się, powstać, podnieść się; positionem alicuius (rei) mutare ita, ut stet vel sursum directus (-a) sit, (refl. et pass. ) surgere, consurgere.
N. act. sensu refl.
AGZ XI p. 83 (a. 1434) : rea pars dixit: ex quo me reduxit et e-xit et discessit a iure, extunc ego pono memoriale.
2. podnosić w górę, wznosić; sursum tollere, elevare, levare. Obi. sunt res variae, etiam acies (oculorum), oculi, vultus, mens (ad, in aliquid).
Constr. ad
1—2: a. abs. b. sq. ab:
PEREGR. fol. g Vb : lingua ... sancta proximum e-it a peccato.
c. sq. ad. d. sq. ante :
WAPOW. Chr. p. 210 : cur ... gladium ante urbis praetorium e-isset.
e. sq. contra :
DŁUG. Band. p. 59 : banderia Prutenorum ... e-ta contra Polonie regem.
f. sq. de :
AKapSąd II p. 49 (a. 1419) : e-ns se de sede.
Ita saepius. g. sq. ex :
DŁUG. Hist. V p. 671 : reges ex stercore e-tos esse.
Ita saepius. h. sq. in c. acc.
N.
in murum :
DŁUG. Op. p. 411 : castrum ... quod tunc ligneum habebatur, in murum e-xit.
i. sq. (in) sursum:
DŁUG. Hist. IV p. 597 : gradus ... in sursum e-tos.
CracArt I p. 36 (a. 1403) : lapides sursum e-xerunt.
AGZ XIX p. 104 (a. 1494) : piscinam possunt reformare et sursum e-re ([sc. piscinae aquam)].
Locut. ad
1—2:
α. carduos in aliquem wzniecić nienawiść; odium suscitare
KADŁUB. p. 73 : quod ... non ebetes tantum animos hostium exacuit, set domesticos in Wladislaum e-xit carduos.
β. iur. digitum (-os) podnosić palce na znak przysięgi, czasem tyle co: przysięgać; gestus iurantium, interdum i. q. iurare
KsgRachKr II p. 53 (a. 1383) : Nicolaus ... in pura fide sua e-to digito suo coram consilio et sub pena sui colli devovit ludos taxillorum coctorum eqs.
ArPrawn X p. 24 (a. 1393) : Burkardus e-xit digitum racione satisdacionis in ... causis, quas habet cum Hancone ... et econverso Hanco digitum e-xit.
Cf. CodVit p. 989 (a. 1409) ; DokMp I p. 417 (a. 1418) ; APozn II p. 224 (a. 1490).
γ. facultatem powiększać? augere?
Tom. XIV p. 540 (a. 1532) : cum videamus non solum non e-i ipsius facultates, ex quibus nobis solutionem ... impendere posset, sed etiam illum aere alieno ... in dies ... degravari etc.
δ. in superbiam erigi (se erigere) wzbijać się w pychę; superbire, insolentius se efferre.
Dicitur etiam
in ausum ( MIECH. Chr. p. 212 ) , ad summam licentiam ( Tom. VII p. 153, a. 1525) , in pertinaciam ( DŁUG. Hist. I p. 458 ).
Simili sensu
collum in altum erigere ( AAlex p. 252, a. 1503) , cor in superbiae fastum ( GALL p. 54, 10), cristas (Tom. III p. 271, a. 1514 et saepius).
ε. se contra (adversus, in, super) aliquem buntować się; seditionem movere.
Item
calcaneum (temeritatis: KodKKr I p. 118, a. 1286 ; CodVit p. 915, a. 1430) , cervicem (temerariam: KH XX p. 59, a. 1260 ; KodKrak p. 500, a. 1336 et saepius), collum ( MPH IV p. 370, saec. XV) , cornua ( Tom. II p. 16, a. 1512 et saepius). Simili sensu aliquem contra aliquem ( DŁUG. Hist. II p. 60 ).
ξ. super aliquem erigi (item se vel manum erigere) napaść na kogoś; incurrere in aliquem
TPaw VII p. 281 (a. 1423) : Martinus ... cum baculo super ipsum se e-xit ... quia ipsum cum baculo tangere voluit.
AGZ XVII p. 3 (a. 1469) : est super me e-tus alias «wszdrzuczyl» armis et verbis inhonestis.
Ib. XVI p. 254 (a. 1494) : super me manum suam e-xit alias «wczyagnal szya», indidit michi vulnus faciale.
η. nequitiam (potentiam) contra aliquem wznosić; tollere
KodWp III p. 412 (a. 1374) : contra nos et ecclesiam nostram ... nequicie sue acuciam e-ndo.
WŁODK. ScrSel I p. 4 : Cruciferi ... e-unt potenciam contra regem Polonie.
Item
conventionem aut ligam ( CorpJP IV p. 251, a. 1526) , rebellionis spiritum ( Dogiel V p. 26, a. 1308).
B. być prostopadłym; ad perpendiculum dirigi.
C. aedificia varia et eorum partes sim.: wznosić, budować; exstruere, aedificare, construere. Sensu latius translato etiam aquas ( KodWp II p. 617, a. 1349) , canalia ( KodMaz(L) p. 317, a. 1498) , fossas ( PommUrk IV p. 85, a. 1303) , mineram ferri ( PP II p. 7, a. 1447) , montem seu salisfodinam ( KodMp IV p. 63, a. 1399 et saepius), navigium ( Tom. III p. 233, a. 1514) , oppidum ( AKapSąd I p. 3, a. 1429) , piscinam ( KodTyn p. 170, a. 1392 et saepius; piscinulam ZabDziej III p. 574, a. 1488 et saepius), praedium ( DŁUG. LibBen I p. 80 et saepius), rivulos ( Visit. p. 371, a. 1512) , stagnum ( AGZ III p. 158, a. 1407) , villam ( AKapSąd I p. 3, a. 1429) , zuppam salis ( KodMp IV p. 293, a. 1434).
Item in imagine
fundamenta doctrinae in studio generali ( KodUJ I p. 29, a. 1400).
Praec. eccl. t. t.
altare, ecclesiam sim.: erygować, ufundować; condere, fundare, instituere (ad sensum II 4 interdum accedit). Meton. de hominibus
KodUJ III p. 146 (a. 1490) : canonici autem ex altaribus ... e-ndi et creandi.
Syn. et iuxta posita
aedificare ( StPPP VIII p. 258, a. 1388 et saepius), congerere ( KodKKr I p. 100, a. 1273) , construere ( KodPol I p. 210, a. 1354 et saepius), dotare ( KodMp IV p. 85, a. 1403 et saepius), facere ( DokMp I p. 276, a. 1397 et saepius), firmare ( KodPol I p. 210, a. 1354) , fundare ( KodWp II p. 18, a. 1289 et passim), locare ( KodPol I p. 210, a. 1354 et saepius), plantare ( DokMp I p. 421, a. 1418) , sippare ( AGZ XVIII p. 83, a. 1469).
Constr.
a. abs. b. sq. abl.
Tom. III p. 141 (a. 1514) : jamque fere ejus arcis unam partem meniis e-ximus.
Ita saepius. c. sq. in c. abl. d. sq. pro:
AKapSąd I p. 3 (a. 1429) : habebit ... facultatem pro se e-ndi ... villas, oppida et predia.
e. sq. sursum :
AGZ VIII p. 212 (a. 1511) : scopulos inter... bona sippare etsursum e-re.
f. sq. locut. adv. de novo ( KodWp II p. 18, a. 1289 et saepius), ex nova radice ( AGZ II p. 149, a. 1456) , ex fundo :
DŁUG. LibBen II p.322 : piscinae per ... plebanum ex fundo e-tae.
Ita saepius.
II. transl.
1. aliquem, alicuius animum, mentem, spem sim.: podnosić (na duchu), podźwignąć, umacniać, pobudzać do czegoś; firmare, recreare, incitare.
Constr.
a. abs. b. sq. ab :
DŁUG. Hist. V p. 224 : ut ... animos a desperatione e-rent.
c. sq. ad (item ad aliquid faciendum). d. sq. in c. acc. e. sq. in c. abl.
MATTH. Rat. p. 22 : fidelis ... plana persuasione ... in fide e-itur et salvatur.
f. sq. enunt. fin.
MARTIN. OP. Serm. p. 410 nlb. : in nobis spes e-itur, ne desperemus.
AGZ V p. 133 (a. 1444) : curiosum animum e-ximus, ut semper nostre consideracionis oculum ad id convertamus eqs.
Ita saepius.
2. aliquem wywyższyć, wynieść (zwł. do jakiejś godności); tollere, extollere, efferre, evehere (praec. ad dignitatem aliquam capessendam).
Constr.
a. abs. b. sq. in c. acc. (praec. acc. dignitatis alicuius)
KodPol III p. 189 (a. 1333) : presbytero in parochum e-to.
JANKO p. 736 : quam Hedvigim tunc in reginam e-xerunt.
Ita saepius. c. sq. in c. abl.
KodMp III p. 377 (saec. XIV ex.ex) : res publica bene stat ... cum viri strenui in gratijs regijs e-untur et in iuribus suis roborantur.
3. aliquid in aliquid zamienić na coś lepszego, przemianować, podnieść do rangi; ad gradumsuperiorem tollere
BRUNO Pass. p. 191 : quam urbem ... imperator ... in magnum archipręsulatum e-xit.
ArHist X p. 312 (a. 1449) : ecclesiam parochialem in ... collegiatam e-ximus et fundavimus tituloque altioris dignitatis decoravimus ac e-imus, fundamus et decoramus.
Ita saepius.
4. ustanowić, utworzyć, założyć; instituere, condere, creare, fundare
MPH II p. 95 (Herbord): destructis igitur fanis ... victoria crucis e-itur, construuntur baptisteria etc.
KodMp II p. 251 (a. 1321) : prebendam e-ximus in ecclesia nostra collegiata Sandomiriensi ... ipsamque ... dotamus.
Ita passim.
Syn. et iuxta posita
admittere ( KodUJ II p. 136, a. 1452 et saepius), concludere ( Tom. X p. 268, a. 1528) , confirmare ( KodUJ II p. 136, a. 1452) , creare ( KodTyn p. 439, a. 1460) , fundare ( KodUJ I p. 67, a. 1406) , instituere ( ib )., ratificare (
ib. II p. 136, a. 1452 et saepius). N. constr. a. sq. de:
CodVit p. 1008 (a. 1416) : regnum de terris nostris e-re.
KodTyn p. 439 (a. 1460) : de ipsa ecclesia parochiali ... praeposituram ... e-ximus et creavimus.
b. sq. ex :
MIECH. Chr. p. 242 : ex parochiali ecclesia ... archiepiscopatum e-xit.
c. sq. pro :
KodKWil p. 53 (a. 1397) : locum in Lyda pro ecclesia et monasterio Fratrum Mino rum e-ximus ac presentibus e-imus, fundantes in eodem loco ecclesiam pro monasterio Minorum Fratrum.
AKapSąd II p. 857 (a. 1529) : florenos pro certis collegiis et sacerdociis e-ndis.
5. gram. mus. t. t. vocem, syllabam sim.: wymawiać wysoko; acutam pronuntiare (saec. XVI).
III. singularia
1. zerwać; avellere
TPaw III p. 525 (a. 1398) : accurrens in domum ... Mileslai, peplum uxori ipsius e-xit (nisi leg. exuit? eruit?) vulgariter «serwal».
2. titulum et sigillum opatrzyć podpisem i pieczęcią; fere i. q. apponere
Tom. IV p. 349 (a. 1518) : super decretum titulum et sigillum nostrum e-re et apponere.
3. pass. super aliquid opierać się, być zbudowanym na czymś; alicui rei inniti, residere
NIC. BŁ. Serm. II p. 52 : super quas figuras infinitae possunt e-i demonstrationes tam de magnitudinibus quam de minimis.
4. iur. super aliquid przypowiedzieć się, tzn. domagać się zwrotu czegoś przed sądem; aliquid coram iudice sibi vindicare
KsgŁawWar I p. 211 (a. 1484) : ereccio alias «przypowecz» Conradi ... Conradus ... e-xit se, alias «przypovyedzal szą», super cistam ... et rebus, que in cista sunt.
Cf. s. v. ADDICO.
IV. (confunditur c. v. corrigendi) naprawiać, poprawiać, ulepszać; emendare
DŁUG. Op. p. 5 : adhiberi in rem cultius e-ndam alterum virum crassioris Minervae gestiebam.
Ib. p. 481 : errata rescindere et lapsus e-re et singulos defectus supplere.
Ib. Hist. V p. 192 : barones ... super rebus male gestis, ut celerius e-i reformarique possint, plures dies in consulendo absumunt.
Ita saepius ap. DŁUG. Sed etiam
RachWaw p. 193 (a. 1532) : ab e-nda fornace alias «od przekladanya» (ita ib. saepius, sed cf. infra : a reformatione alias «przekładania» fornacis).
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)