Ogólne
Pełne hasło
Więcej

CONTRAHO

Gramatyka
  • Formycontraho, contrao
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ere, -xi, -ctum
Znaczenia
  • I. propr.
    • A.
      • 1. marszczyć, ściągać
        • α. + frontem in aliquem krzywić się na kogoś
        • β. + os suum zamilknąć
        • γ. + lora orationis vela opanować się, ustąpić Pass. cierpieć na skurcz
      • 2. przykręcać (śrubę)
    • B.
      • 1. ściągać, zbierać, gromadzić
        • a.
        • b.
      • 2. + colorem, saporem rubiginemnabierać (barwy, smaku)
  • II.
    • A.
      • 1. phil.zacieśniać, uszczuplać, ograniczać
      • 2. + animo odczuwać smutek
    • B.
      • 1. zawierać, nawiązywać
        • a. pass.
        • b.
        • c.
          • α. + ad alia vota matrimonii zawrzeć powtórnie małżeństwo
          • β. + votum castitatis złożyć
      • 2. nawiązać stosunki handlowe lub pieniężne
        • a. intrans. abs.
        • b. trans.
      • 3.
        • a. kupować
        • b. brać
        • c. nabyć, uzyskać nabyty
        • d. + invidiam, stuporem odczuć, doznać
        • e. homines: nakłaniać, pozyskiwać
    • C.
      • 1. narazić się na coś, wywołać, ściągnąć (na siebie)
        • a. + periculum, discrimen iniuriam offensam et indignationem inimicitiam, hostilitatem litem bellum negotium belli sibi Pass. powstać
        • b. + aegritudinem, morbum, contagionem dementiam casum
        • c.
        • d.
          • α. + negotium narazić się na kłopot
          • β. + moram zatrzymywać się (gdzieś lub przy czymś), zwlekać
      • 2. + aes alienum (mutuam pecuniam, debitum) zaciągać dług
      • 3. + facinus sim.: dopuścić się, popełnić
  • III.
    • 1. refl. udać się
    • 2. zajść, zdarzyć się

Pełne hasło

CON-TRAHO s. CONTRAO, -ere, -xi, -ctum
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • BJ.
  • A.
  • H.
  • Ha.
  • N.
[dep. modo usurpatur
StPPP XI p. 278 (a. 1519) : contractus statum matrimonii et copulatus cum Barbara.]
I. propr.
A.
1. marszczyć, ściągać; corrugare (faciem, frontem, supercilia).
Syn.
rugare ( MPH II p. 843, saec. XIV).
Additur
in rugas ( KADŁUB. p. 45, cf. Th. IV 758, 4 sq. ).
Item
humeros wzruszyć ramionami; commovere
Tom. VIII p. 296 (a. 1526) : cum ... quererem, quid sibi ista vellent, c-xit humeros.
N. locut.
α. frontem in aliquem krzywić się na kogoś; alicui succensere
Tom. VII p. 62 (a. 1524) : palatinus quodammodo in me frontem c-xit totusque est ... in fermento maximo.
β. os suum zamilknąć; conticescere
DŁUG. Op. p. 72 : tunc ... iniquitas os suum primum c-xit, cum sanctitatem Stanislai episcopi coelestibus declarari miraculis agnovit.
γ. lora opanować się, ustąpić; se continere, concedere
Tom. V p. 368 (a. 1521) : facile jam lora c-o, facile herbam porrigo.
Etiam orationis vela ( *ib. IV p. 280 , a. 1518). Pass. cierpieć na skurcz; spasmo laborare ( DŁUG. Op. p. 306 ).
2. przykręcać (śrubę); torquere (cochleam)
RachDw I p. 184 (a. 1545) : pro quodam ferramento, quo Sobek c-turus est «schroby» tympanorum magnorum.
B.
1. ściągać, zbierać, gromadzić; in unum cogere, colligere, congregare
a. homines, praec. exercitum.
N.
ściągnąć (z góry na dół), sprowadzić; deducere
DŁUG. Hist. V p. 356 : nonnullos, qui in duas turres fugerant igne adhibito c-it (v. l. extrahit).
b. res.
N. pass. de sanie:
nabierać, nabrzmiewać; intumescere
Tom. XIII p. 161 (a. 1531) : ne aliquando sanies illa dudum c-ta erumpat.
2. colorem, saporem nabierać (barwy, smaku); assumere, ducere
NIC. BŁ. Serm. I p. 118 : aquam ... superfusam foecibus saporem vini c-xisse.
DŁUG. Op. p. 127 : quem pallorem ex vultu ... obiurgantis se personae c-xerat.
Ib.
p. 238 : croceo colore c-to.
Cf. PH VII p. 378 (a. 1533). Etiam rubiginem :
MARTIN. OP. Marg. fol. b 4b : aurichalcum c-it rubiginem.
N. locut.
faciem mendacii przybierać pozory kłamstwa; mendacii speciem prae se ferre
DŁUG. Op. p. 603 (a. 1449) : stomachabar quidem et mihi indignabar, quod ... litterae meae ... faciem c-xissent mendacii.
II. [transl.]
A.
1. zacieśniać, uszczuplać, ograniczać; circumscribere, in artum redigere. Praec. phil. zawężać, ograniczać, bliżej określać; strictiorem facere, determinare, definire
BYSTRZ. AnalPost fol. g Va : aliqua scientia considerat de aliquo simpliciter et alia considerat de eodem c-to per aliquam determinationem sibi convenientem per accidens.
Ib. infra: differentia ... accidentalis c-ns subiectum scientie subalternantis non causetur vel fluat a tali subiecto aut ab aliquo inferiori eius.
STOB. Aret. fol. c VIIa : ista bonitas ... est in specie moris, quia habet omnes differencias bonitatis moralis c-ntes bonum ex genere.
GŁOG. Hisp. fol. 20b : suppositio accidentalis ... dicitur c-ta, quia terminus in ea c-itur.
Ita saepissime.
Item gramm.
Gramm. p. 167 (saec. XV) : omne verbum infinitiui modi importans composicionem verbalem simpliciter, non c-tam aliquo modo speciali posteriori, scilicet numero vel persona etc.
Cf. ib. p. 183 et passim.
N. constr. sq.
ad:
GŁOG. Anal. fol. 72b : geometria ... c-it ipsum principium ad magnitudinem.
AEG. Th. fol. E IIIb : nam sicut esse c-itur ad naturam essentie, sic etiam essentia c-itur ad ipsum esse.
2. pass. animo odczuwać smutek; maerore affici.
Item
ambiguitate (saec. XV).
B.
1. zawierać, nawiązywać; constituere, inire
a. amicitiam, affinitatem (cum aliquo; pass. inter aliquos), item notitiam cum aliquo ( DŁUG. Hist. III p. 593, ib. IV p. 679 ) , affectionem ( id. Op. p. 409 ).
b. foedus, unionem, ligam sim.
Syn.
facere ( Lites II p. 420, a. 1395) , inire ( Dogiel IV p. 258, a. 1529) , ordinare ( *CodVit p. 313, a. 1415), item concordiam ( ArPrawn X p. 34, a. 1394), etiam sensu latiore iuramentum:
ZabDziej I p. 33 (a. 1419) : pro quibusdam iuramentis per ipsum c-tis cum ... dominis consulibus et civibus civitatis Crosne.
Ib. infra aliqua iuramenta per ipsum corporaliter ... c-ta.
c. matrimonium, nuptias, sponsalia sim.
N. glossam Pol.
StPPP II p. 776 (a. 1471) : Nicolaus c-xit matrimonium alias «bral slub».
Additur
in facie Ecclesiae ( ArHist V p. 97, a. 1411 et saepius), sollemniter et publice ( AKapSąd II p. 850, a. 1527) , per verba ( DŁUG. Hist. III p. 457 et saepius, dicitur etiam de verbis matrimonium contrahentibus: AKapSąd III p. 215, a. 1530) , de facto ( ib. II p. 595, a. 1470), item per verba de facto ( ib. III p. 213, a. 1528).
Syn.
facere ( Dogiel I p. 118, a. 1512) , ratificare ( ib. p. 169, a. 1515) .
Opp.
consummare ( DŁUG. Hist. II p. 252 et saepius). Simili sensu torum ( ZabDziej III p. 542, a. 1498) , maritum ( KsgŁawKr p. 148, a. 1390 : si eadem domina ... maritum c-xerit. Cf. ib. p. 171 , a. 1392), quin immo aliquem in maritum ( ZabDziej III p. 337, a. 1494 : Dorothea ... petens sibi ... Martinum in maritum in facie ecclesiae copulari, consumari et c-i).
Item
intrans.
MARTIN. OP. Marg. fol. b 3b : coniugium non benedicitur a sacerdote, nisi virgo c-at.
Ib. fol. b 4a : credens se cum virgine c-re.
Ita saepius saec. XIII—XVI. Additur matrimonialiter ( CodSil V p. 14, a. 1430) .
N. locut.
α. ad alia vota matrimonii zawrzeć powtórnie małżeństwo; iterum nubere
ZabDziej III p. 168 (a. 1491) : liberum arbitrium partibus damus ad alia vota libera c-ndi et convolandi.
β. sensu latiore votum castitatis złożyć; emittere ( NIC. BŁ. Tract. fol. 29a ) .
2. nawiązać stosunki handlowe lub pieniężne; pacisci, obligationem, praec. pecuniariam inire, mercari
a. intrans. cum aliquo et abs.
Syn.
mercari ( Tom. XIV p. 152, a. 1532).
N. constr.
α. sq. pro:
APozn II p. 218 (a. 1490) : recognovit ... se c-xisse cum ... medicine doctore ... pro domo ... pro septingentis florenis.
RHist IX p. 280 (a. 1505) : cum ... consulibus ... pro argento nobis ad monetariam ... per eos dando ... taliter c-ximus.
β. sq. quod:
KodMp IV p. 15 (a. 1387) : se cum ... conuentu monasterij ... recognouerunt c-xisse ... quod etc.
b. trans. contractum ( ZabDziej III p. 550, a. 1498) , causam ( ib. p. 174, a. 1492) , negotium ( CapSl p. 28, a. 1552) , permutationem, cambium sim. ( KodMp III p. 81, a. 1402 ; FormJ p. 54 ) , arendam (arendationem) cum aliquo ( CIOŁ. Lib. II p. 123 ; ZabDziej III p. 535, a. 1498) ;, venditionem, forum sim. ( KodKKr II p. 338, a. 1409 et passim saec. XV).
3.
a. kupować; emere
*KodMp II p. 14 (a. 1198) : ut ad ipsum forum uenientes ... mercimonia libere c-re possent.
DyplMog p. 127 (a. 1456) : pro dimidio altero cento marcarum eandem medietatem villae ... c-xerunt.
APozn II p. 304 (a. 1495) : pro forpicibus et aliis rebus ibidem c-tis pro viginti florenis.
N. in imagine
PommUrk III p. 24 (a. 1287) : vt terrenis coelestia et transitoriis c-amus aeterna (cf. PommUB p. 381, KodWp I p. 543).
KodWp V p. 87 (a. 1406) : illius superne (ed. -na) Iherusalem ... participationem eternam salubri commercio c-amus.
b. brać; sumere, capere
PommUrk IV p. 371 (a. 1309) : amici ... habito diligenti tractatu de ipsius cause meritis consideraverunt eam penes vos c-xisse originem.
StPPP X p. 26 (saec. XV ineunte ): in cuius rectitudine ... rectitudinis normam c-unt et exemplum.
N.
dziedziczyć; hereditate accipere
AUnii p. 53 (a. 1413) : armis et ... proclamationibus nostris, quae a parentibus ... nostris c-ximus ... valeant ... gaudere.
c. nabyć, uzyskać; sibi comparare, adipisci
DŁUG. Op. p. 398 : ex devotione, quam Parisius studendo c-xerat.
Ib. p. 554 : famam celebrem et charitatem apud regem ... c-xit.
Part. perf. nabyty; acquisitus
MATTH. p. 16 : dispositionem inditam vel c-tam ad defectum.
d. invidiam, stuporem odczuć, doznać; affici (invidia, stupore)
ChrHP p. 511 : regina invidiae et odii fomitem contra principem Albam ... c-xit.
VL p. 222 (a. 1466) : mihi ... apud vicarium Christi peroranti mens atque animus c-it stuporem (cf. ŁASKI ComPriv fol. 150b).
e. homines: nakłaniać, pozyskiwać; hortari, conciliare
KADŁUB. p. 228 : vix enim populi ad honesta c-itur consensus.
DŁUG. Hist. IV p. 369 : Sigismundus ... principes et boyaros ... muneribus ...· in favorem suum c-xerat.
Id. Op. p. 30 : ad te admonendum ... tui ... honoris peculiaris solicitudo ... me c-xit.
C.
1. narazić się na coś, wywołać, ściągnąć (na siebie); incurrere
a. periculum, discrimen sim. ( DŁUG. Hist. V p. 167 et passim saec. XV—XVI), iniuriam ( AKapSąd II p. 105, a. 1437) , offensam et indignationem ( CodEp III p. 497, a. 1392) , inimicitiam, hostilitatem sim. ( CodVit p. 13, a. 1387 et passim saec. XIV—XVI), litem ( DŁUG. Hist. IV p. 608 ) , bellum ( DECIUS p. 38, item negotium belli sibi ib. p. 85 ). Pass. powstać; suboriri (de lite sim.).
b. aegritudinem, morbum, contagionem sim. ( MARTIN. OP. Marg. fol. b 6b ; DŁUG. Hist. III p. 575 ;et passim saec. XV—XVI), item dementiam ( ib. p. 581 ), casum ( ib. IV p. 125 : casu, quem ... lapsus de equo c-xerat ), vulnus ( CracArt IV p. 32, a. 1401 ; DŁUG. Hist. I p. 79 ) , inediam (i. e. famem ib. IV p. 519 ), item in imagine virus idolatriae a diabolo ( RRud p. 20 ) .
c. poenam, piaculum, excommunicationem sim. ( KodWp II p. 394, a. 1326 et passim saec. XIV—XIV) odium alicuius ( DŁUG. Hist. IV p. 232 ) , damnum sim. ( StPPP VIII p. 489, a. 1398 et saepius), alienationem, distractionem (de fundo: DŁUG. Hist. II p. 325, id. LibBen III p. 260 ).
d. culpam, peccatum, irregularitatem sim. ( MARTIN. OP. Marg. fol. m 4a et passim saec. XIV—XV; additur ex aliqua re: *AGZ VI p. 50, a. 1459), item maculam, labem, notam sim. ( MARTIN. OP. Serm. fol. 151b et saepius; simili sensu sordem: NIC. BŁ. Serm. I p. 306 ) , infamiam ( KomKadł p. 247, item crimen infamiae meritis suis: AKapSąd III p. 229, a. 1429) .
N. locut.
α. negotium narazić się na kłopot; negotiis implicari ( Tom. IV p. 311, a. 1518 et saepius saec. XVI).
β. moram zatrzymywać się (gdzieś lub przy czymś), zwlekać; i. q. trahere ( *KodMp I p. 156, a. 1297 et saepius).
2. aes alienum (mutuam pecuniam, debitum) zaciągać dług; conflare.
Syn.
facere ( KodPol I p. 255, a. 1386 et saepius), mutuare ( ArPrawn V p. 474, saec. XV).
Opp.
dissolvere ( MPH IV p. 29, saec. XVI).
Constr.
a. abs. b. sq. apud:
CracArt IV p. 34 (a. 1403) : quecumque debita ... apud quoscumque homines c-ret.
c. sq. cum:
KodMp IV p. 413 (a. 1443) : de debitis, que ... cum ... civibus ... ex necessitate nobis imminente c-ximus.
Tom. I p. 173 (a. 1511) : quia ... mercatores subditi nostri cum externis mercatoribus debita c-xerint.
d. sq. in (inter)
StPPP VIII p. 538 (a. 1398) : pro ... debitis ... tam in Iudea quam inter Christianos c-tis.
3. facinus sim.: dopuścić się, popełnić; committere
DŁUG. Hist. I p. 285 : facinus grande ... statum ... laicalem ... assumendo c-xisse ... figurabat Casimirus.
Id. Op. p. 324 : per ebrietatem, quam ... sub tempore fori c-xerat.
AKapSąd III p. 23 (a. 1466) : racione doli c-ti in vendicione.
III. singularia
1. refl. udać się; se conferre
Ztschr. VII p. 113 (a. 1313) : dictarum villarum inhabitator ... ad nostrae curie superius judicium appellandi et se c-ndi liberam habeat facultatem.
2. zajść, zdarzyć się; contingere
DokImbr p. 113 (a. 1446) : dum inter hoc expeditio belli generalis c-xerit.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)