Ogólne
Pełne hasło
Więcej

EXCEDO-1

Gramatyka
  • Formyexcedo, excido
  • Etymologia -si,
  • Odmiana -ere, -cessi -si -cessum
Znaczenia
  • I. intrans.
    • A. propr.
      • 1. exire, egredi, decedere.
      • 2. se extendere, prominere, eminere.
    • B. transl.
      • 1.
        • a. vita decedere, mori.
        • b. renuntiare alicui rei, cedere, concedere aliqua re
        • c. modum transgredi, labi, delinquere.
        • a.
        • b.
        • c.
        • d.
        • e.
      • 2.
        • a. cessare, finiri.
        • b. maiorem vel maioris momenti esse.
        • c.
          • α. egredi extra modum.
          • β. progredi usque ad aliquid
          • γ. incidere, evadere
  • II. trans.
    • A. transgredi (fines sim.),se extendere extra aliquid
      • 1. propr.
        • a.
        • b.
        • c.
      • 2. transl.
        • a. subi.
        • b.
    • B. superare, transgredi.
    • C. + scientiam, notitiam alicuius effugere,evadere
    • D. iur.+ culpam, poenam multae obnoxium esse, multam solvere

Pełne hasło

EXCEDO s. EXCIDO, -ere, -cessi (-si), -cessum
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • B.
  • L.
  • A.
  • H.
  • N.
[3. sg. ind. fut. II excederit: StPPP I p. 166, saec. XIV med.med et in eodem textu exciderit: ArPrawn IV p. 685 . ]
I. intrans.
A. propr.
1. (de hominibus) wyjść, oddalić się, odejść; exire, egredi, decedere.
N.
in coenobium usunąć się; secedere
DŁUG. Hist. III p. 163 : in coenobium sanctimonialium in Antiquam Sandecz e-it.
Constr.
a. indicatur unde? sq. abl. separat, vel de; item sq. ab:
DŁUG. Hist. I p. 275 : tantus ... hostibus ... pavor ... iniectus est, ut ... ab occupatis e-rent.
Cf. Th. V 2,1206, 30.
b. indicatur quo? sq. in c. acc.
c. indicatur quo modo? sq. abl.
2. (de rebus) wychodzić, sterczeć, wystawać; se extendere, prominere, eminere.
N. constr. sq.
in c. acc. et ad :
KsgŁawKr p. 131 (a. 1375) : murus ... e-it in dictam hereditatem ad istam altitudinem.
B. transl.
1. de hominibus
a. umierać; vita decedere, mori. Plerumque additur (de, e) vita; item de rebus humanis; simili sensu ab humanis ( AAlex p. 435, a. 1504) , fatis ( DŁUG. Hist. IV p. 576 ) , e vivis ( Tom. XII p. 330, a. 1530 et saepius). ).
b. zrezygnować z czegoś, zrzec się, ustąpić; renuntiare alicui rei, cedere, concedere aliqua re
KADŁUB p. 216 : mandat ... ut Lestconem principatu e-re iubeant (cf. ChrMP p. 541, ubi legitur principatui).
DŁUG. Hist. I p. 386 : Wladimirus Swanthopelkuin accersivit et ei de sede Kyoviensi e-ssit.
Ib. IV p. 250 : offerebant Cruciferi ... se ... de terrarum Samagittiae ... iure et titulo e-uros et viginti aureorum millia soluturos.
Ita saepius ap. DŁUG., v. gr. de possessione oppidi alicuius (IV p. 77 ), de tributo ( V p. 532 ).
Inde
i. q. odstąpić od czegoś, odejść, sprzeniewierzyć się czemuś; deficere ab aliqua re, desistere,recedere
VAdAnt p. 179, 22 : hac ... audiens beatus episcopus tanto laetitiae risu exuberat, ut pene a solito rigore magnum aliquid e-ret.
DŁUG. Hist. V p. 485 : ne rex et filii sui a iure regni e-rent nec in manifestum belli... veniretur discrimen.
CorpJP II I p. 449 (a. 1519) : ut pater liberos suos in debita castigatione ... foveat, ut a iure divino non e-ant.
Constr. sq. abl. ,
ab, de (omnes supra),
c. przekroczyć miarę, wykroczyć przeciw (komuś), przewinić, zgrzeszyć; modum transgredi, labi, delinquere.
Constr.
a. sq. abl.
APozn I p. 15 (a. 1435) : si aliqua dictarum partium verbo aut facto contra aliam e-ret etc.
DŁUG. Hist. IV p. 339 : actiones suas, quibus aliquando contra premissa et inscriptiones regi ... factas e-bat.
Ita saepius.
b. sq. contra :
KsgRachKr II p. 20 (a. 1372) : qui eciam enormiter e-unt contra civitatem.
ArPrawn VI p. 11 (a. 1421) : si ... sui successores contra ipsum ... in aliquo notabiliter e-erint.
Ita saepius.
c. sq. in c. abl.
KsgKaz p. 334 (a. 1395) : Weyskegil solvit, quod excessit in braseo.
CodEp III p. 361 (a. 1489) : si ... Bohemi ... ea, in quibus contra maiestatem suam e-erunt, non reformarent etc.
Ita saepius.
Item sensu locali
KodWp I p. 367 (a. 1266) : cuiuscunque conditionis homo ... in bonis ville sepedicte e-erit, ibidem iudicabitur.
Ita saepius.
d. sq. per :
NIC. BŁ. Tract. fol. 7a : cum vnum monstri caput per os suum e-ret, aliud se grauari clamabat.
e. sq. adv. modi,
2. de rebus
a. ustąpić, ustać, przestać istnieć; cessare, finiri.
N.
tyle co:upływać, tracić ważność; i. q. praeterire, irritum fieri
CracImpr p. 279 (a. 1566) : cum vero hae advitalitates e-erint ... molendinum ... ad nos ... revertetur.
Item
e memoria uchodzić z pamięci,ulegać zapomnieniu; i. q. excidere, in oblivionem venire.
Simili sensu
memoriae:
CorpJP III p. 278 (a. 1513) : non e-it memoriae ... nobilitati terrarum Cracoviensium ... veridica pollicitatio sacrae maiestatis regiae.
b. być większym, przeważać; maiorem vel maioris momenti esse.
N. gram.
Gramm. p. 193 : ad comparationem perfectam requiruntur condiciones quinque ... quarto illud, quo vnum ad alterum casualiter e-it, quinto modus seu quantitas excessus.
Cf. infra 44 sqq., EXCEDENTIA et 1 EXCESSUS II B 1 γ. Occ. refl.
WROCŁ. Epit. fol. d Vb : diameter transiens a superficie concaua loci per centrum locati ad oppositam partem eiusdem superficiei est equalis diametro transeunti (ed. -e) a superficie conuexa locati per centrum locati ad oppositam partem eiusdem superficiei, quia non e-unt se nisi indiuisibiliter, qui excessus a phisico pro nullo habetur.
c.
α. wykraczać poza coś, przekraczać ramy czegoś; egredi extra modum.
Constr. sq.
extra.
β. dochodzić (sięgać) do czegoś; progredi usque ad aliquid (v. gr. debita in magnam summam: Tom. VII p. 114, a. 1524).
γ. wpadać w coś; incidere, evadere
CorpJP IV 1, p. 89 (a. 1524) : quae iam in tantum labyrinthum e-erat, quod cautelarum, nodorum ... neque modus esset neque finis.
II. trans.
A. wychodzić, sięgać poza coś, przekraczać (granice itp.); transgredi (fines sim.),se extendere extra aliquid
1. propr. et in imagine
a. locum, spatium aliquod sim.
b. tempus.
c. magnitudinem, mensuram sim.
N. geom.
VITELO Opt. p. 24 : arcus DC e-it arcum AB.
Ib. p. 201 : erit superficies ABZN ęqualis superficiei ABDE, superposita enim nec e-et nec e-etur
.
Constr. sq. acc. numeri; abl. (v. gr.
pondere :
DŁUG. Hist. I p. 161 ), vel in c. abl. (in potentia et virtute:
WROCŁ. Dial. fol. I IIIb).
2. transl.
a. modum, fines, terminos sim. (in aliqua re). Plerumque homo pro subi. ,sed interdum etiam res.
b. statuta, decreta, mandata sim.
Item
conditiones ( ArPrawnII p. 168, a. 1554) , formulam ( Tom. IV p. 191, a. 1517).
N. res pro subi.
KodWp III p. 144 (a. 1360) : iura ... advocacie ... modum, formam et consuetudinem terre Polonie aliqualiter e-re, mutare et diversificare videbantur.
B. przewyższać, wznosić się ponad; superare, transgredi.
Constr.
a. sq. abl.
DŁUG. Hist. IV p. 295 : ut una acies alteram ... festinatione vehementi e-ret et preiret.
Ib. V p. 344 : rex Bohemiae ...a Polonis vinci se omnifariam et plus quam triplicato numero cernens e-i.
b. sq. in a . abl.
MPH II p. 856 (saec. XIV med.med) : rex ... Wladislaus Cruciferos ... invadere non audebat, quia ipsum et in numero et in fortitudine quam plurimum e-bant.
LibProm p. IX (a. 1404) : pauper notabiliter alios e-ns in sciencia, vita et moribus, aliis non postponatur.
GŁOG. Don. fol. E 3a : comparatiuus e-it positiuum in vna sillaba et superlatiuus e-it positiuum in duabus.
Ita saepius. Additur acc. mensurae
MARTIN. OP. Chr. fol. E Ib : Alexander vero Porum occidit, qui ipsum in statura duos cubitos e-bat.
C. scientiam, notitiam alicuius sim.: uchodzić,] wymykać się; effugere,evadere.
Item
memoriam (sq. acc. c. inf. )
COPERN. OpM p. 35 : nondum memoriam hominum e-ssit frumenta ... in Prussia empta fuisse (cf. supra 1311,52 ).
D. iur. culpam, poenam podlegać karze grzywny,zapłacić grzywnę; multae obnoxium esse, multam solvere
KsgGrWp I p. 4 (a. 1386) : Dobrogostius ... e-ssit penam videlicet «pocup» erga Judeum Symonem.
PrPol p. 234 (a. 1398) : e-ssit duas culpas seu penas.
Glossa Pol.
AGZ XIV p. 56 (a. 1442) : Iohannes ... debet ius iuvare ... Dymitrio ... pro kmethonibus ... si non iuvaverit ius, e-et alias «przyepadnye» culpam.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)