General
Full Entry
More

EXEMPLUM

Grammar
  • Formsexemplum
  • Etymologyancient Latin
  • Inflectional type -i
  • Part of Speechnoun
  • Genderneutre
Meaning Outline
  • I.
    • 1. specimen.
    • 2. id quod proponitur, ut aliquid demonstret confirmetque.
      • α. rhet. rhet. inter figuras rhet. enumeratur (Gr. παράδειγμα) saec. XV.
      • β. log. una e quattuor argumentandi rationibus
    • 3. casus, factum (saec. XV—XVI)
  • II.
    • 1. id quod ad imitandum proponitur.
    • 2. admonitio, documentum.
      • α.
      • β.
      • γ.
      • α. + exemplo simili sensu
      • β.
    • 3. phil. forma (ad mentem Aristotelis)
  • III.
    • 1. litterae descriptae.
    • 2. (scripti) argumentum, tenor (saec. XVI).
    • 3. + pari exemplo modus, ratio; solummodo in locut. adv. pariter (saec. XV).

Pełne hasło

EXEMPLUM, -i n.
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • Dc.
  • L.
  • A.
  • N.
I.
1. egzemplarz, okaz, sztuka; specimen. Glossa Pol.
CracArt II p. 344 (a. 1537) : artificii ipsorum aurificum e-a alias «stuky».
Syn.
proba ( ib. p. 564, a. 1542). N. phil. odbicie; imago
GOST. Th. fol. b IVa : anima nobilis est e-um id est ymago virtutis superioris diuine.
2. przykład (przytoczony dla zilustrowania czegoś); id quod proponitur, ut aliquid demonstret confirmetque. Glossa Pol.
RFil XXIV p. 81 (saec. XV in.in) : e-um pono «podobenszthwo pocladam».
Praec.
α. rhet. przykład jako figura retoryczna; inter figuras rhet. enumeratur (Gr. παράδειγμα) saec. XV.
β. log. przykład jako jedna z czterech odmian dowodzenia; una e quattuor argumentandi rationibus
BYSTRZ. AnalPr fol. p IIa : omnis argumentatio vel est syllogismus vel enthimema vel inductio vel e-um.
WROCŁ. Dial. fol. H IIa : e-um est ex vno particulari ad aliud particulare probandum progressio propter similitudinem.
BYSTRZ. AnalPr fol. p IIb : e-um potest accipi ... large pro omni bona consequentia, qua infertur consequens propter similitudinem repertam inter terminos antecedentis et consequentis ... alio modo accipitur stricte pro bona consequentia probatiua conclusionis singularis ex alia propositione vel pluribus singularibus.
Dicitur
probativum ( BYSTRZ. AnalPr fol. o IVb).
Distinguitur
generale ( ib. fol. IV 4b ; opp. speciale ib. fol. n IVb ).
3. zdarzenie, przypadek; casus, factum (saec. XV—XVI).
II.
1. wzór, przykład (do naśladowania); id quod ad imitandum proponitur.
Simili sensu per abundantiam
exempli forma ( ConcPol VIII p. 157, a. 1529), vel species ( AH IV p. 129, saec. XV) . Intelligitur praec. in bonam partem, sed etiam in malam malum ( Tom. X p. 409, a. 1528 ; item pessimum: DŁUG. LibBen I p. 501 ) , exsecrabile ( AKapSąd III p. 148, a. 1510) , perniciosum ( ArPrawn I p. 16, a. 1326 ; simili sensu per metonymiam exempli pernicies: DŁUG. Hist. II p. 294 ).
N. concr.
model; imago ad imitandum proposita, v. gr. sacelli (saec. XVI).
2. ostrzeżenie, przestroga; admonitio, documentum.
Constr. ad
1—2: a. sq. gen. subi. vel obi. b. sq. de :
KADŁUB. p. 36 : ut ... de David ... aliisque ... e-a preteream.
PEREGR. fol. k IIIb : e-um habemus de hoc in Vitis patrum.
Ita passim, cf. Th. V 2,1333,47. c. sq. in c. abl.
PEREGR. fol. k IIIa : e-um habemus in heremita quodam.
BYSTRZ. AnalPost fol. l IVb : probat philosophus e-o in litteris.
d. sq. inf.
DokMp IV p. 8 (a. 1235) : pium et divinae authoritatis e-um ... eleemozynarum subsidia ob remedium ... impendere animarum.
e. sq. enunt. fin.
KADŁUB. p. 79 : quem pater ... figi iussit statuens e-um, ne quis paternis miseriis post hec illudat.
f. sq. enunt. interrog. :
id. p. 130 : iubet illos ex domesticis e-um capere, quid sit hostibus cavendum.
Iuncturae verbales selectae ad
1—2:
α. exemplum dare, proferre, (pro)ponere (item exemplorum positio: BYSTRZ. AnalPr fol. i Vb). Simili sensu exhibere ( ConcPol VIII p. 157, a. 1529) , facere ( Tom. VI p. 182, a. 1522) , subicere ( DŁUG. Hist. I p. 335 et saepius), tribuere ( KOMOR. p. 121 ) , (trans)mittere (ad aliquem: MARTIN. OP. Marg. fol. f 2b et saepius).
β. exemplum capere, petere, sumere; simili sensu ingredi ( Tom. VII p. 260, a. 1525), item exemplo institere ( RFil XXIV p. 358, saec. XV in.in et saepius).
γ. ad (in) exemplum adduci, cedere, trahi, transire, item prodire ( AConst p. 216, a. 1357 et passim.)
Locut. adv.
α. exemplo na wzór; simili sensu ad (in) exemplum (saec. XV; item ad imitationis exemplum: GALL p. 51, 4).
β. sine exemplo (saec. XV).
3. phil. forma (w pojęciu arystotelesowskim); forma (ad mentem Aristotelis)
WROCŁ. Epit. fol. b IIb : forma dicitur e-um secundum esse, quod habet in materia, exemplar secundum esse, quod habet in mente efficientis, ad cuius similitudinem fit in materia.
III.
1. kopia,odpis; litterae descriptae.
Iuxta posita
copia ( CorpJP III p. 618, a. 1521 et saepius), transsumptum ( KodWp III p. 36, a. 1354 et saepius).
2. treść, zawartość (pisma); (scripti) argumentum, tenor (saec. XVI).
3. sposób; modus, ratio; solummodo in locut. adv. pari exemplo podobnie; pariter (saec. XV).
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)