- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- L.
- Dc.
- A.
- N.
I.
1.
pokazać, okazać, uzewnętrznić;
ostendere, significare.
Constr.
a. sq.
acc.
N.
tactum (in musica
AKapSąd II
p. 920, a. 1493)
.
Additur
α.
dat.
β.
in
c.
acc.
CulmUB p. 941 (a. 1596) : merita ... quae in nos ... a multis annis d-vit.
γ.
cum :
AKapSąd III p. 327 (a. 1533) : quoad Deus misericordiam suam cum eo non d-verit.
δ.
abl.
rei.
b. sq. enunt. interrog.
Occ.
refl. okazać się; se praestare
ArPrawn I p. 454 (a. 1557) : rex se principem iustissimum d-bit.
2.
oświadczyć, ogłaszać, podawać do publicznej wiadomości; notum facere, praedicare, docere.
Syn.
docere (
DokMp I
p. 417, a. 1418)
, exprimere (
KodMp IV
p. 486, a. 1448)
, notificare (
DokMp I
p. 414, a. 1418).
Additur
scripto, (in) litteris (
KodPol I
p. 73, a. 1254
et saepius; simili sensu
scripturarum notitia:
LhnUrk II
p. 8, a. 1296
; litterarum apicibus:
KodMp II
p. 113, a. 1260)
;
opp. verbo (
CodEp III
p. 541, a. 1435
; item
propriis vocabulis:
KodPol I
p. 47, a. 1242)
.
Praeterea dicitur de litteris (
DokMp I
p. 417,
a. 1418
et saepius).
Constr. indicatur quid
a. sq.
acc.,
v.
gr. sententiam suam super aliqua re (
Tom. VII
p. 386, a. 1525)
, scriptum (notitiae alicuius:
KodWp III
p. 394, a. 1373)
, litteras (alicui:
Dogiel IV
p. 249, a. 1526).
N.
rotam
wygłosić rotę przysięgi; iuris iurandi verba recitare
RHer VI p. 28 (a. 1442) : ministerialis cum succamerario debent sibi rotam (ed. notam) d-re, alias «rospowyadacz».b. sq. acc. c. inf. c. sq. enunt. obi.
KodMp I p. 22 (a. 1234) : ego Vislaus ... episcopus ... digne duxi d-re, quod eqs.
KodWp II p. 9 (a. 1288) : d-ndum duximus in his scriptis, quoniam eqs.
KodMp II p. 278 (a. 1332) : noticie vniuersorum ... presentibus d-amus, quod eqs.Ita saepius. d. sq. de
*PommUrk II p. 519 (a. 1284) : conquerens ... litteris et nobis d-ns de magna iniuria.
AKapSąd II p. 71 (a. 1499) : de Kazimiro duce nescivit d-re, si eqs.Indicatur cui. v. gr. cunctis saeculorum populis ( KodMaz(K) p. 265, a. 1227 ; cf. KodMp II p. 35 ) , exteris gentibus ( PAUL. CR. p. 128 Kruczk. ), notitiae alicuius (supra 7 et vulgo). Occ.
α.
wymienić; indicare, nominare
RachJag p. 455 (a. 1414) : Ruthenis, qui inferius nominatim d-buntur.
RachDw I p. 70 (a. 1557) : pretium manicarum ... alio loco d-bitur.
β.
refl.
wypowiedzieć się; dicere, profiteri
DŁUG. Hist. III p. 578 : Cruciferi supplicabant regi ... d-ret se, vellet ne fratrem suum ... in ea causa adiuvare.
Additur
in (pro) aliqua re :
CodSil XV p. 85 (a. 1441) : pro cujus papae obediencia totali in nostra diocesi (nos deest ) publice d-vimus.
Tom. II p. 209 (a. 1513) : ubi quispiam ausu temerario se in hoc d-re ... voluerit eqs.
3.
uznać, ogłosić, naznaczyć; constituere, designare, nuncupare.
Constr.
a. sq.
(dupl.
)
acc.
Additur
α. in c.
abl. aliquem magistrum in disciplinis liberalibus (
CALLIM. Greg.
p. 18
)
.
β.
abl.
KodMp II p. 235 (a. 1317) : nomina ... villarum, que plena libertate sunt d-te (cf. PrzPol p. 72).b. sq. ad:
Tom. VI p. 156 (a. 1522) : domino Raphaeli ad Plocensem episcopatum ... d-to.c. sq. in c. acc.
DŁUG. Hist. V p. 200 : Sbigneum de Olesnica a tribus summis pontificibus ... in ... cardinalem ter ... d-tum.
4.
przedstawiać (w mowie lub piśmie), wykładać, podawać do wiadomości; exponere, tradere.
Syn.
illustrare (
DŁUG. Op.
p. 8
).
5.
uświetnić, dodać blasku; celebrare, illustrare
VSt p. 355 : omnipotens ... Deus ... ad d-ndas et custodiendas sancti viri exequias celestes et terrenas... deputavit excubias.
DŁUG. Hist. II p. 241 : beatum Dominicum ... pluribus d-tum et coruscantem miraculis.
6.
oczyszczać, uwalniać od zarzutów; purgare crimine
KodWp III p. 552 (a. 1384) : ipsum archiepiscopum ... de predictis infamiis d-tum et expurgatum ... pronunciantes.
II.
1.
wykazywać, dowodzić, świadczyć o czymś;
demonstrare, docere, probare. Additur abl. , v.
gr.
merita martyris miraculis (
VSt
p. 356
;
;cf.
DŁUG. Op.
p. 72
).
Praec.
α.
iur. wykazywać, oświadczać,
dowodzić przed sądem; coram iudice approbare
(e
Pol. dokazać, cf.
Słownik Staropolski
s.
v.
1), v. gr. damnum (
KsgGrWp I
p. 79, a. 1389
et saepius), innocentiam (
ArPrawn VIII
p. 70,
a. 1397
;
AKapSąd III
p. 136, a. 1509)
, valorem vel quantitatem (rei, de qua lis agitur
StPPP II
p. 467, a. 1440
et saepius), usuram (
ib. VIII
p. 541, a. 1398)
, verisimilitudines
(i. e. rationes probabiles:
ib. VI
p. 31, a. 1527)
.
Syn.
demonstrare (
ib. VI
p. 313, a. 1527)
, manifestare (
AKapSąd II
p. 247, a. 1465)
.
Praec.
militiam suam
(i. e. nobilem originem)
StPPP VIII p. 130 (a. 1385) : miliciam suam d-uit, quia est de clenodio Pilaua, contra Nicolaum ... ostendit ius militale.
RHer III p. 4 (a. 1411) : d-vit militiam suam contra Pelcam ... per fratres suos clenodiales.Ita saepius saec. XIV—XV. Simili sensu in militia sua :
ArHist VIII p. 463 (a. 1399) : quod Albertus in sua militia d-uerat.
Additur
(corporali, proprio, medio) iuramento (
Lites I
p. 45, a. 1321
;
KsgGrWp I
p. 79, a. 1389
et passim), per testes (
ArPrawn VIII
p. 70, a. 1397
; cf.
).
Item
causam suam super aliquem :
AGZ XIV p. 115 (a. 1443) : Armeni d-verunt suam causam, alias «roszpowyedzeli», super nobilem Cristoforum ... quomodo eqs.
β.
phil. experimentaliter (
VITELO Opt.
p. 64
)
, inductive (
BYSTRZ. AnalPr fol. h Ia
;
id. Top. fol. o Va
;), per exemplum (
id. AnalPr fol. o Ia
), per simile (
id. AnalPost fol. f IVb
;
MatFil IV
p. 45, saec. XV
; item in simili
ib.II
p. 43, saec. XV ex.ex)
, per modos significandi (
STOB. Sign. fol. a Ib)
, a signo (
BYSTRZ. AnalPost fol. c VIIIb
;
GŁOG. Phys. fol. A 2b)
;.
2.
tłumaczyć, objaśniać, wyjaśniać; explicare,
explanare.
Syn.
elucidare (
ArHist X
p. 377,
a. 1588)
, exponere (
ib. V
p. 211, a. fere 1430
), interpretari (
StSyn III
p. 2
;
ArHist X
p. 157,
a. 1527)
;, reserare (
NIC. POL.
p. 56, v. 189
).
Opp.
obnubilare (
DŁUG. Hist. I
p. 29
).
N. glossam Pol.
RFil XXII p. 17 (saec. XV med.med) : d-at «vyklada».
III.
iur.
t. t.
A.
de iudice
1. aliquid
a.
orzekać, postanawiać, wydawać wyrok; decernere, sententiam dicere (e Pol. dokazać, cf. Słownik Staropolski s.
v. 2)
StPPP VIII p. 312 (a. 1389) : terminus ... utrum teneri debet uel non, domini d-bunt.
Ib. p. 460 (a. 1398) : iudices ... d-uerunt ipsos ius nobilitatis ... obtinere et habere.
Ib. p. 938 (a. 1400) : quidquid domini in colloquio seu iudicio sedentes d-bunt ... ordinare ... debebit.Ita vulgo saec. XV—XVI.
Syn. et iuxta posita
dicere (
AKapSąd III
p. 147, a. 1510)
, laudare, decernere (
APozn I
p. 363, a. 1464)
, pronuntiare (
ib.
;
AKapSąd III
p. 133, a. 1509)
.
b.
ogłaszać wyrok; sententiam ferre
ArPrawn I p. 15 (a. fere 1400) : fratrem Io. citetis ... ad ... audiendum se d-ri huiusmodi sentencias... interdicti incurrisse.
KodPol I p. 280 (a. 1408) : huiusmodi sentenciam ferre volumus eamque judicialiter d-re.
AKapSąd III p. 97 (a. 1503) : petens ipsum in penas a iure statutas incidisse d-ri.Ita saepius saec. XV—XVI . Occ. zatwierdzać; confirmare
StPPP II p. 128 (a. 1402) : literas ... judiciales ... approbantes per omna et in omnibus punctis d-uerunt.
Constr. ad
a—b:
α.
sq.
acc.
N.
poenam :
KodUJ I p. 29 (a. 1400) : potestatem ... in ... malefactores studii ... poenas ... ratione praevia d-ndi.
AKapSąd III p. 17 (a. 1464) : pena per capitulum ... d-nda.
Additur
contra aliquem :
StPPP VI p. 240 (a. 1523) : poena statuti contra ... Iacobum ... nunc de facto extenditur et d-bitur.
β.
sq.
acc.
c. inf.
,cf.
Ita saepissime.
γ.
sq.
enunt.
interrog.
,
cf.
δ.
sq. (in
et)
super:
KodLit p. 243 (a. 1419) : super omnibus et singulis litibus d-re pro sue libito uoluntatis.
Dogiel IV p. 102 (a. 1420) : potestatem ... in et super omnibus et singulis d-re.
2. aliquemuznać za winnego (zwł. na mocy wyroku deklaratoryjnego); reum dicere, condemnare (praec. per sententiam declaratoriam, cf. s. v. )
ZabDziej II p. 5 (a. 1482) : providus Tomas ... ad instanciam ... domini Clementis baccalarii d-atur.
Ib. p. 14 (a. 1482) : Nicolaus ...excomunicatus et d-tus existens ob non paricionem monicionis.
Ib. p. 233 (a. 1485) : petivit supradictos percussores d-ri propter turpem violentiam ... et condempnari eos in pena centum florenorum.Ita saepius saec. XV—XVI.
N. constr.
a.
sq.
ad :
AKapSąd III p. 290 (a. 1508) : petens eosdem ... ad penam carcerum deputari et d-ri.b. sq. in c. acc.
*Dogiel IV p. 286 (a. 1532) : papa Pruthenos in excommunicationem ac imperator ... in suum ... bannum d-vit.c. sq. ex:
AKapSąd I p. 596 (a. 1509) : archidiaconus se excusat ... non posse ire ad sinodum ... eo quod est d-tus ex Urbe (i. e. a curia Romana ).
B.
de partibus in iudicio
,
cf.