- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
- BJ.
- A.
- H.
- N.
I.
oddech, tchnienie;
spiritus, flatus.
N. locut.
a.
a-am agere, trahere
oddychać;
respirare.
Sed item
b.
a-am agere, effundere, excludere, fundere, profundere
umierać;
mori.
II.
1.
dusza jako pierwiastek życia; vitae principium, vita.
N. phil. ex
Aristotelis sententia distinguitur
ap.
scholasticosα. vegetativa
β.
sensitiva
γ.
intellectiva (rationalis); cf.
s.
v.
v.
N. locut.
α.
a primis a-is
od pierwszych lat życia; a prima
pueritia
Tom. VI p. 131 (a. 1522) : ego a primis meis a-is ... ita me gessi ut etc.
β.
prodigus a-ae
lekceważący życie;
qui vitae suae non parcit.
Inde per metonymiam
2.
człowiek; homo
VITELO Opt. p. 390 : quę ex praedemonstratis ... suae ... certitudinis subsistentiam lucidae accipiunt: unde talia relinquimus a-ae perquirenti.
DŁUG. Hist. II p. 301 : a-as innumeras ... servitutem experturas, secum duxit.
IANIC. p. 82 v. 68: illustres a-ae.
Item in exclamatione
SSrSil I p. 133 (a. 1482) : ach, a-a Dei (v. l. mea), qualis est iste sacerdos.
N. loco
pronominis
Tom. V p. 359 (a. 1521) : tantoque dolore affectus sum, ut prorsus taedeat a-am meam (i. q. me ) vite mee.
III.
dusza pojmowana jako pierwiastek duchowy natury ludzkiej, różny od ciała;
naturae humanae incorporale principium
1.
charakter; natura, mores
DŁUG. LibBen III p. 4 : mos autem pessimus in monasterio ... introductus, a-as et prepositi et fratrum corrumpens, etiam usque ad hanc diem viget.
2.
myśl; cogitatio,
sensus
KodWp V p. 18 (a. 1401) : hoc ... nostre mentis a-am amplectitur.
N.
locut.
ad a-am reducere
przypomnieć sobie;
reminisci
CodVit p. 194 (a. 1409) : reminiscamini et ad a-am reducatis ... quomodo etc.
3.
uczucie, serce; animus, affectus
CodEp, I 1 p. 117 (a. 1439) : quasi uno corde et una a-a scribere (cf. Vlg. Act. 4, 32 ).
CRIC. p. 13 v. 15: et tamen huic (sc. Beatae Mariae Virgini ) a-am pertransit mucro doloris.
4.
sumienie, odpowiedzialność;
conscientia.
N.
α.
in a-a habere
mieć coś na sumieniu, zawinić coś;
culpae conscientia angi, culpam in se admittere
PP III p. 207 (a. 1451) : nec hoc voluit in sua a-a habere, sed ipsum iustificavit et iustum fecit.
Simili sensu
alicui super a-am manet (in a-a fit, stat) :
KodMp II p. 282 (a. 1163) : quincuque huius scripti violator fuerit ... maneat super a-am eius in die iudicij.
ZabDziej III p. 82 (a. 1490) : debitum ... fratri suo de bonis suis solvere ... commendavit, ne hoc debitum in a-a ipsius fieret.
AGZ XIII p. 271 (a. 1448) : successor ... tenebitur prefatas pecunias solvere Iohanni pro sua porcione ... et hoc causa istius, ne hoc staret in a-a et consciencia nostra et super a-am nostri successoris.
β.
ad (in, super) a-am capere (accipere, recipere)
brać coś na swoje sumienie,na swoją odpowiedzialność; culpam alicuius rei praestare, non extimescere
KsgGrWp I p. 31 (a. 1387) : testimonium affirmaverunt et sunt testificati, sed super a-am ipsorum non receperunt.
KsgRachKr II p. 176 (a. 1398) : hoc ipse Dambrow in suam recipit a-am, quod non plus solverint dicti debitores, quam etc.
Simili sensu
sub a-a dicere :
AKapSąd II p. 392 (a. 1459) : dico et possum dicere sub a-a mea, quia etc.
Item
sub
conscientia a-ae :
StPPP II p. 691 (a. 1464) : predictus dominus ... omnia utensilia ipsius domini Stanislai ... sub consciencia a-e sue restituit.
γ.
super (in) a-am mittere, recommendare
zdać coś na czyjeś sumienie, tj.
na czyjąś odpowiedzialność; periculum salutis aeternae
alterum praestare iubere
LeubUrk p. 23 (a. 1178) : et hec omnia et singula successoribus meis integra ... in omne seculum fouenda et conseruanda super eorum a-as recommendo.
StPPP II p. 278 (a. 1423) : Srzenawa burgrabius ... recepit se ad librum, quia sibi Abraham non persoluit quindecim marcas; et Abraham dixit, quod persoluit, et misit in a-am Srzenawe.
δ.
in (suam
vel
alterius) a-am iurare
przysięgać na odpowiedzialność własną lub
drugiego;
suo vel alterius periculo iurare
KodMp II p. 255 (a. 1324) : conscientes ... huius facti, in a-as suas et consciencias iurauerunt quod etc.
KsgRachKr II p. 176 (a. 1398) : heredes sui audacter in suam a-am iurare possint.Ita saepius. Eodem sensu iuramentum in a-am alicuius praestare :
KodKKr I p. 177 (a. 1325) : dantes ... procuratoribus ... potestatem ... cuiuslibet alterius generis juramentum in a-am nostram prestandi.
Item
homagium :
*Dogiel IV p. 333 (a. 1550) : consiliarios ... nostros ... ablegavimus ... ut ... iuramentum fidelitatis et debitum homagium ... rite in a-am nostram praestent.
Simili sensu
a-am (suam
vel
alterius) compromittere, spondere :
KsgMaz I p. 73 (a. 1407) : domino Albrziconi ... adiudicavimus iurare ... contra Albertum, quia a-am suam compromisit, tandem idem Albertus inquit etc.
Ib. III p. 126 (a. 1435) : Helena ... debet iurare contra Iaschkonem ... quia spoppondit a-am praedicte Helene pro reparcussione ab aqua.
Item
super a-am alicuius compromittere
ib. p. 57 : predicti pueri alias causas obmitendo super a-am ipsius lohannis compromiserunt wulgariter «szlubily gego dusza» et ipse Iohannes hoc iuramentum noluit hodie prestare.
ε.
a-a placet
niejasny rodzaj zaklęcia;
fascinationis formula parum perspicua
TPaw III p. 205 (a. 1391) : istum equum dedisti sibi, quia vobis quatuordecim annis deseruivit et super hoc vestra strenuitas et dominacio et a-a vestra placet, quod dictum equum sibi non dedisti.
KsgCzer p. 268 (a. 1422) : Ostrowszki respondit: ... transivi post meum furem, quia me furat ... ita placet mihi tua a-a.
5.
theol.
t. t. dusza nieśmiertelna; animus immortalis, spiritus.
N.
separata
dusza oddzielona po śmierci od ciała;
sc. a
corpore post mortem
GŁOG. Anal. fol. 63b : habitus scientie ... quantum ad id, quod habent in intellectu, etiam manent in a-a separata.
N.
locut.
α.
cura a-arum
duszpasterstwo;
cura salutis animarum
KodKKr I p. 14 (a. 1213) : concessimus eidem patrono aliud institui beneficiolum ad altare sancti Jacobi absque cura a-arum.
ArHist X p. 314 (a. 1449) : decanus et sui successores ... habebunt curam a-arum totius parochie.Ita saepius. Simili sensu
β.
regimen
a-arum :
StSyn III p. 2 (a. 1320) : in a-arum et ecclesie regimine.
AKapSąd II p. 39 (a. 1418) : quatinus eundem dnum ... dignemini investire sibique curam a-arum et regimen temporalium ... ministrantes.
Inde
α.
rector a-arum
duszpasterz;
sacerdos, qui curam animarum gerit
StSyn VI p. 47 (a. 1415) : videant curati et rectores a-arum, ut sint suis ovibus fideles, custodiam die et nocte agentes circa sibi commissa.
AKapSąd III p. 131 (a. 1509) : in eadem ecclesia rector a-arum et sacramentorum administrator.
N.
forum animae
spowiedź;
confessio
KH XV p. 469 (a. 1420) : confessores in foro a-ae.
β.
salus, remedium, redemptio a-ae
zbawienie duszy;
beatitudo sempiterna
CracArt IV p. 3 (a. 1321) : pro salute a-e sue testamentum fecit.
StPPP VIII p. 429 (a. 1397) : partem hereditatis pro salute ... fratris et sua a-arum preposito et conuentui monasterii ... in perpetuum resignauit.
KodMp I p. 9 (a. 1206) : prediorum ... que nostro cenobio de Szuleiow pro remedio a-arum ... parentum nostrorum ... contulisse dinoscitur.Ita saepius.
γ.
pericula, detrimentum a-arum
niebezpieczeństwa zagrażające zbawieniu duszy,
grzechy; pericula, quae animae
condemnationem intentant, peccata
StPPP III p. 29 (a. 1433-1474): in ... a-arumque suarum periculum et scandalum plurimorum.
ArPrawn I p. 16 (saec. XV) : aliasque plures enormitates in sue detrimentum a-e et scandalum Christiani populi ... perpetrare.Ita saepius.
δ.
a-ae maledictio, damnatio
potępienie; condemnatio aeterna
AKapSąd III p. 148 (a. 1510) : in ... a-e sue perpetuam maledictionem.
Ib. p. 207 (a. 1524) : in a-e sue perpetuam damnacionem.
Simili sensu
StSyn III p. 7 (a. 1320) : sacerdos penitenciam negans reus est a-arum.
ε.
missa a-ae
msza za dusze zmarłych; missa defunctorum, pro defunctis
AKapSąd III p. 102 (a. 1504) : X gr., quos lego pro missis a-e mee.
Ib. p. 124 (a. 1508) : presbiteris ... per C gr. ad legendum missas pro a-a sua ... assignavit.
Inde saepissime dicitur pro a-a cantare (StSyn III p. 27, a. 1320) , celebrare ( ArPrawn V p. 462, saec. XV) , convertere ( AKapSąd III p. 282, a. 1502) , exponere ( StPPP VIII p. 324, a. 1389) , legare ( KodKKr I p. 124, a. 1288).
N.
pro a-a emere
za cenę duszy;
i. q. pretio animae
ArPrawn VIII p. 112 (a. 1411) : nolo iurare, nec ego sibi volo emere bona pro a-a mea.
ξ.
dies
a-arum
Dzień Zaduszny;
dies, qua memoria fidelium
defunctorum celebratur, secunda Novembris
DyplMog p. 54 (a. 1347) : cupientes ... ut ecclesia ... a quibuslibet Christi fidelibus ... frequentetur ... in die a-arum.
StPPP V p. XX (a. 1420) : hec et non alia festa populo celebranda nuntientur ... Omnium Sanctorum, dies a-arum ad meridiem etc.Ita saepius.
IV.
karta włożona do listu, zawierająca ważną wiadomość;
schedula litteris inclusa, qua res summi momenti conscriptae continentur
UrkBBr esl p. 115 (a. 1284) : prout ... habetur in precedenti ... que magistro Petro scribitur, hoc addito in quadam a-a, que eidem littere extitit interclusa.
Ib. p. 135 (a. 1284) : item in a-a, que inclusa fuit in eadem littera, tenor talis erat.
Ib. p. 142 (a. 1284) : et hoc scripsimus in a-a; rogamus tamen, quod qualitercumque se haberent negocia, nulli alteri causam subdelegatis.