Ogólne
Pełne hasło
Więcej

ARBITRIUM

Gramatyka
  • Formyarbitrium
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ii
  • Część mowyrzeczownik
  • Rodzajnijaki
Znaczenia
  • 1.
  • I. sententia(praec. ab arbitris lata).Additur
    • α.
    • β.
    • γ.
    • δ.
    • β. + armis et arbitrio bello et iure
    • 2. decretum iuris quod dicitur Theutonici
    • 3. iudicium (praec. arbitrorum)
      • α. + in arbitrio existere arbitrum esse
      • β. + in arbitrium eligere
      • γ. + causam in arbitrium mittere voluntas ac facultas faciendi aliquid.
      • α. phil.+ liberum, (liberae) voluntatis merum facultas omnis necessitatis expers. Simili sensu religiosus, qui professionis suae votum nondum praestitit
      • β. gen.
      • α. + ex (de, pro) arbitrio ad (iuxta) arbitrium alicuius decernente aliquo
      • β. + proprio (ex) arbitrio sua sponte
      • γ. + arbitrii alicuius esse in arbitrio penes arbitrium alicuius esse (stare) ex aliquo pendere. Similisensu cf.
      • δ. + ad (in) arbitrium alicuius ponere alicui decernendum committere
    • 2. potestas, imperium.

Pełne hasło

ARBITRIUM, -ii n.
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • A.
I. iur. 1.
1.
I. orzeczenie,wyrok,zwł. sądu rozjemczego; sententia(praec. ab arbitris lata).Additur
α. amicabilium compositorum ( StPPP VIII p. 307, a. 1389) , amicorurn ( StPPP VIII p. 258, a. 1388 ; DŁUG. Hist. IV p. 299 ).
β. bonorum (proborum: ArPrawn X p. 36, a. 1394 et saepius, cf. Th. II 410,74 sqq.).
γ. compromissorium ( DŁUG. LibBen I p. 298 ).
δ. liberum (sic! sensu diverso ab II 1 a: ArPrawn X p. 11, a. 1392 ; KsgKaz p. 558, a. 1401).
Syn.
arbitramentum ( DŁUG. LibBen II p. 399 ) ; definitio ( ib. );laudum ( ArPrawn X p.477, a. 1416 et saepius); pronuntiatio ( *CodVit p. 1037, a. 1416) ;sententia ( DŁUG. LibBen II p. 399 ).
Constr.
a. abs. b. sq. gen. obiectivo v. gr.pacis tractandae.
N. locut. a.
arbitrium ferre, arbitrare ( ArHist V p. 294, a. 1392 —1412), expedire ( DŁUG. Hist. V p. 282 ) , facere (inter aliquos: KsgKaz ' p. 558, a. 1401) , inire (inter aliquos: Ztschr. LI p. 120, a. 1217 , in aliquem: MARTIN. OP. Chr. p. 29 ).
Opp.
arbitrio satisfacere (APozn1 p. 420, a. 1469) , arbitrium subire ( Tom. XI p. 333, a. 1529) , arbitrio stare ( KsgMaz 11 p.67, a. 1424).
β. armis et arbitrio drogą zbrojnąi polubowną; bello et iure
DŁUG. Hist. V p. 389 : providendo rebus Pruthenicis, quae armis et a-o agebantur.
2. postanowienie, orzeczenie, uchwała (wprawie miejskim); decretum iuris quod dicitur Theutonici
PommUrk III p. 161 (a. 1292) : nolumus ... ut consules ... nominatae civitatis ultra jus saepe dictum specialia statuant a-a sive ponant.
Ib. V p. 423 (a. 1319) : volumus... ut consules civitatis Stralsunderisis a-um statuant, quodcumque voluerint.
Ib. VI p. 164 (a. 1323) : statuimus ad servandum ... hec a-a infrascripta.
N. glossam Pol.
GLc p. 15 : «vchwalona wola» alias ... «welkerz wschystkych» a-um, voluntas, consensus.
3. sąd (zwł. rozjemczy); iudicium (praec. arbitrorum).
Syn.
compromissum :
Lites l p. 444 (a. 1334) : si ... reges... a-o seu compromisso ... interesse non possent.
N. locut.
α. in arbitrio existere sprawować sąd rozjemczy; arbitrum esse
AGZ XVII p.465 (a. 1501) : in a-o protunc existentibus ... Spythkone ... Petro etc.
β. in arbitrium eligere i. q. in arbitros
StPPP VIII p. 667 (a. 1399) : VIII viros bonos ... debent eligere in a-um granicierum inter Persscze et Swynary.
γ. causam in arbitrium mittere i. q. arbitris decernendam committere
StPPP VIII p. 312 (a. 1389) : habent mittere causam ... in ipsorum arbitrorum a-um. II. I. uznanie, wola,
decyzja; voluntas ac facultas faciendi aliquid.
Syn.
nutus, optio, voluntas ( KodKrak p. 22, a. 1335 et saepius). Usurpatur etiam pl.
DŁUG. Hist. V p. 424 : belli... in se recidisse a-a.
ROYZ. I p. 152, v. 72: Romu·: lus... a-iis, non iure aut legibus ullis rexit (cf. Th. II 411,63 sqq. ).
N. glossas Pol.
ArLit III p. 108 (a. 1450) : a-um «voleij».
RFil XXII p. 15 (a. 1466) : a-o dato ... «dane dobrowolenstwo».
N.
α. phil. t. t. liberum, (liberae) voluntatis wolna wola; facultas omnis necessitatis expers. Simili sensu merum :
CorpJP II I p. 74 (a. 1507) : non ex debito ... sed ... spontanea ... voluntate ac mero a-o. Inde eccl. frater liberi arbitrii
nowicjusz; religiosus, qui professionis suae votum nondum praestitit
ARect I p.250 (a. 1488) : ffrater ordinis s. Francisci ... tunc non professus sed liberj a-ij.
β. addito gen. explicativo beneplaciti ( PP II p. 119, a. 1450) , conscientiae ( AKapSąd III p. 345, a. 1525) , inoportunitatis ( StPPP X p. 42, a. 1425) , liberalitatis ( KodWp I p. 212, a. 1246) , rationis ( KodKKr I p. 60, a. 1255) , suspicionis ( KADŁUB. p. 96, RHist XX p. 127, saec. XIV).
Constr.
a. abs. b. sq. gen. (praec. gerundii), c. sq. inf.
KodMp II p. 84 (a. 1251) : dantes ... liberum a-um hereditatem commutare, posteris relinquere, ... ecclesie donare.
StPPP VI p. 297 (a. 1527) : unicuique liberum a-um sit divisionem ... tenere.
Cf. Th. II 415, 14sqq.
N. locut.
α. ex (de, pro) arbitrio vel ad (iuxta) arbitrium alicuius wedle uznania; decernente aliquo,
β. proprio (ex) arbitrio dobrowolnie; sua sponte,
γ. arbitrii alicuius esse być zależnym od czyjegoś uznania,decyzji; ex aliquo pendere. Similisensu in arbitrio vel penes arbitrium alicuius esse (stare) ( KodMp II p. 123, a. 1264 et saepius; cf. Th. II 415, 12 sqq).
δ. ad (in) arbitrium alicuius ponere pozostawić do czyjegoś uznania; alicui decernendum committere
Dogiel IV p. 122 (a. 1433) : in a-um ... magistri ponimus, quod ... aut aqua ... liberum meatum habeat aut etc.
Eodem sensu
reponere ( Tom. IX p. 217, a. 1527) , reducere ( *Dogiel IV p. 195, a. 1506) , reicere ( DŁUG. Hist. III p. 451 ) , remittere ( CodVit p. 388, a. 1417).
Item
in arbitrio instituere ( KodKrak p. 22, a. 1335) , ponere ( KodWp I p. 99, a. 1219 et saepius), (pro) arbitrio committere ( CodVit p. 610, a. 1423) , permittere ( *Tom. VI p. 181, a. 1522) , relinquere ( AKapSąd III p. 242, a. 1480 et saepius), reservare ( AKapSąd III p. 116, a. 1507 et saepius), subicere ( *CodVit p. 76, a. 1401 ubi falso legitur subiri). s. in arbitrio alicuius de aliqua re permanere
*CodVit p. 860 (a. 1429) : de vobis gerimus indubiam confidentiam et parati sumus in a-o vestro de singulis permanere.
2. władza, możność; potestas, imperium.
N.
coeleste i. q. Dei
KodUJ I p. 67 (a. 1406) : favente nobis suasu coelestis a-ii.
N. locut.
ad alicuius ius et arbitrium devenire dostać się pod czyjąś władzę; in potestatem redigi( *Tom. V p. 299, a. 1520) . II. singulare: zastaw, poręka? pignus? PomnLw II p. 122
( a. 1413) : ius civile in civitate accipiensdebet vxorem ducere uelhereditatem emere uel a-um dare.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)