- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
- L.
- A.
- N.
- K.
CodEp I 1, p. 133 (a. 1442) : mihi ... excutet lacrimas.3. sg. ind. perf. act. excusit:
ZapSądWp p. 376 (a. 1409) : sibi excusit seram in sua domo.
AGZ XIX p. 86 (a. 1491) : non excusit oculum ... equo.part. perf. excusus:
ArLit I p. 115 (saec. XVI) : controversia diligentius excusa.]
I.
A.
propr.
1.
wytrząsać, strząsać, wybijać, wytrącać, zrzucać; quatiendo eicere, deicere, removere suo loco (foras vel de superiore loco),
v.
gr. coronam de capite, frenum, poma, pulverem pedum, umores de vestibus, vitrum de manibus, item
equitem (equo).
N. in imagine
ventum loquacitatis de follibus gutturis (
FormJ
p. 63
).
Praec.
a.
wymłócić; exterere, tribulare (canapum, granum, manipulos frugum).
Additur abl.
palea, pedibus, virga, item de manipulis (
AKapSąd II
p. 920,
a. 1488).
b.
prolem e muliere
spowodować poronienie; abortum facere.
Additur
per percussionem (
ZabDziej III
p. 336, a. 1494).
c.
wybić, wyłamać, rozbić, rozwalić, wyrąbać; elidere, evellere, effringere, percutere,
v.
gr.
cornu, dentes, digitum, fenestras et membranas, ferramenta, foramen, lignum, oculum, ostia, seram
sim. Glossae
Pol.
TPaw IV p. 420 (a. 1390) : Beroldus cum filio «vibil» e-ssit fenestram Sueczimiro.
ŻupKr p. 581 : si solus magister ... e-erit columnam salis alias «odbilby» etc.
Additur
bello (
HUSSOW.
p. 16,
v. 202
), cambuca (
AKapSąd II
p. 168, a. 1449)
, violenter (
CorpJP III
p. 453, a. 1519).
Constr.
sq. dat. (personae), abl.
, de.
2.
(res) odebrać, odbić, wydrzeć, wyrwać; eripere, vi auferre,
v.
gr. praedam, merces, peregrinationis viaticum.
Constr.
a.
sq.
dat.
b.
sq.
ab:
ChrPP p. 458 : qui ... subsequens Polonos ab eis in reversione predam e-ssit.
3.
(homines) wygnać, wypędzić, usunąć; eicere, expellere, removere.
Glossa
Pol.
RFil XXII p. 26 (a. 1512) : e-ndo «vypyądzywschy».
Additur
per vim (
KADŁUB.
p. 183
).
N.
refl. wyrwać się, uwolnić; se eripere, liberare
Tom. III p. 315 (a. 1515) : Polonus ... tam valido nixu Bohemum in lacertos percussit, ut se e manibus ejus e-erit.
Constr. sq. abl.
(urbe, patrimonii possessione), ab
vel ex.
4.
a.
wywoływać, wzbudzać, powodować, wyciskać (łzy); incutere, elicere,
v.
gr. laborem, lacrimas, sudorem, item per analogiam commiserationem (
DŁUG. Hist. I
p. 265
).
Additur
acerbitate sua (
CodEp I 1,
p. 133, a. 1442)
, comploratu suo (
DŁUG. Hist. I
p. 91
).
Occ. timorem alicui:
Lites I p. 331 (a. 1339) : Cruciferi homines occidebant ad e-ndum timorem hominibus ... in castris.Indicatur cui? sq. dat. vel ab:
CALLIM. Rhet. p. 10 : memoria incommodorum ... ab ipso lachrimas e-at.
b.
ignem e silice (saxis)
wykrzesać, wydobyć; excudere (saec. XVI).
c.
pulverem
wzbijać, wzniecać; tollere, excitare
KADŁUB. p. 48 : istos ... pulvis pecorum calcibus e-ssus exuit a castris.
5.
a.
wyrzucać, miotać, wystrzelać; eicere, iacere, emittere (tela, globulos).
N. constr. sq.
supra
(et
in
c.
acc.
)
CALLIM. Hist. p. 74, 18 : litterae ... sagittis illigatae ... supra murum in oppidum e-bantur.
b.
wyrzucać z siebie; evomere, eructare
MARTIN. OP. Chr. p. 85 : mons Aethna torrentem flammam e-ssit siue eructauit.
5.
varia et singularia
a.
odgrzebywać; effodere, detegere
Theiner II p. 278 (a. 1501) : equi gramina ... nive ... tecta ... ungula querendo e-unt.
b.
α.
pelles
wyprawiać; concinnere, macerare
RachDw I p. 207 (a. 1545) : famulis ... pellionis, qui e-erunt 9 maczas sebellinorum ... floreni 2.
β.
lapides
obrabiać; dolare, caedere
KsgKaz p. 577 (a. 1401) : VIII ulnas panni ... recepit ... qui facit vel e-it lapides molares.
γ.
silicem
bić, uderzać o coś; concutere, ferire
DŁUG. Hist. I p. 57 : naturalis silex ignem e-ssus producit.
c.
opracować, spisać, napisać; conscribere, concinnare,elu
cubrare
WODKA p. 236 : Nicolaus astrologus iudicia anni, que ex astris e-re potuit, ex Bonnonia feliciter mittit.
DECIUS fol. C lb : Fulgentius nonnulla nostrae fidei mysteria ad Trasamundum ipso postulante religiosissime ... ac doctissime e-ssit.
B.
transl.
1.
usuwać, oddalać, znosić, wyrzucać, zniszczyć, pozbyć się czegoś, strząsnąć; semovere, delere, compescere, cohibere, coercere, discutere.
Additur
virga seu baculo pastoralis animadversionis
(
StSyn IV
p. 71
)
, radicitus (
Inst.
p. 106
).
Occ.
poniechać i zamienić na coś innego; missum facere atque in aliud mutare
CorpJP IV p. 37 (a. 1523) : nostram tolerantiam in severitatem e-re cogeremur.
Praec.
a. (ab, ex) memoria
wymazać, zetrzeć, usunąć z pamięci; tollere, submovere
AKapSąd II p. 333 (a. 1496) : oblivio ... gesta hominum a memoria e-at.
KodPol III p. 444 (a. 1468) : gestorum merita obliuio singula, que volvuntur sub tempore, e memoria plerumque e-it ac detergit.
Tom. IV p. 261 (a. 1518) : susceptam pro nobis sollicitudinem nulla unquam etas memoria nostra e-et nullaque delebit oblivio.Ita saepius. b. a somno obudzić; expergefacere
*MPH IV p. 747 (saec. XII in.) : iuvenis a sompno e-ssus.N. refl. otrząsnąć się z czegoś, ocknąć; expergisci
DŁUG. Hist. V p. 628 : Poloniae regnum... ampliori interitui, nisi rex se de torpore e-erit ... propediem traducendum.
Constr. sq. dat. personae,
ab, de, ex. c. manus suas ab omni munere
trzymać z dala, powściągać; abstinere, cohibere (alluditur ad Vlg.
Isai. 33, 15
MPH II
p. 122, Herbord
;
MARTIN. OP. Marg. fol. k 5b
;
Lites II
p. 173
)
;.
2.
podsycać, podniecać; suscitare, excitare (saec. XVI).
3.
(z jakiejś sumy pieniężnej) potrącić, odliczyć, spłacić; (de aliqua pecuniae summa) deducere, subtrahere
AKapSąd I p. 367 (a. 1440) : fratres ... annis singulis ... pro extenuacione et diminucione dicti mutui C florenos defalcare et e-re tenebuntur.
DokKujMaz p. 280 (a. 1455) : promittimus ... de terris predictis exactionem fumalium ... non recipere, sed ... anno quolibet de quolibet laneo duos grossos defalcari et e-re.
KodPol IV p. 131 (a. 1467) : pro omnibus stipendiis ... solutionibus ... per nos perceptis, hincinde e-ssis et defalcatis remansit nobis sua serenitas in sex milibus ... obligata.
II.
1.
przetrząsać, przeszukiwać, badać, roztrząsać; examinare, perquirere, explorare, perscrutari.
Per abundantiam dicitur
maiore exploratione
(
Tom. II
p. 53, a. 1512
:
nulla ... majore exploratione ejusdem mentem e-re possumus).
Saepe additur diligenter (-ius, -issime),item hactenus (
Tom. VII
p. 17, a. 1524)
, intus forisque (
Tom. X
p. 37, a. 1528)
, penitus (
Inst.
p. 131
)
, recte (
CRIC.
in
Tom. V
p. 362, a. 1521)
, a cortice ad corticem (
Tom. VIII
p. 16, a. 1526)
, a principio usque ad finem (
CorpJP IV
p. 192, a. 1526)
, ad defendendum (opp. ad vincendum:
CALLIM. Rhet.
p. 44
).
N.
ab (alicuius) ore
dowiedzieć się, usłyszeć; cognoscere, comperire
BRUNO. Pass. p. 34, 2: quem aliud linteum suo amplexu acciperet et ad Deum portaret, ab eius ore ... numquam e-re potuimus.
Constr. sq. enunt. interrog.
2.
iur.
t. t. dochodzić sądownie swej pretensji na dłużniku, upominać się (o spłatę długu), żądać, domagać się zwrotu; debitorem iure persequi, debitum ab aliquo iure repetere
CorpJP III p. 191 (a. 1511) : si qui ... Vratislaviensium pro e-ndis debitis ... in regnum venerint, iustitia ipsis ministretur reditusque ad propria ipsis cum numerata pecunia duntaxat concedatur.
Et infra p. 192 : ubi quis vellet e-ndorum debitorum causa illuc in Slesiam transire.Ita saepius ib. Cf. Th. V 2,1313, 37 sqq. Occ. Uzyskać, nabyć mocą wyroku sądowego; iure obtinere, sibi vindicare
AGZ XIX p. 141 (a. 1502) : hic terminus non est assignatus domino Iacobo ... cum iuramento, nec cum rota, nec iuxta cittacionem, nec iuxta acta, nec sibi hec ipse e-ssit, alias «nye dobyl», nec in termino scripto reformavit.Cf. Słownik Staropolski s. v. dobyć 2.