Ogólne
Pełne hasło
Więcej

DOMINUS

Gramatyka
  • Formydominus, domnus, dompnus, donnus
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -i
  • Część mowyrzeczownik
  • Rodzajmęski
Znaczenia
  • I.
    • A. pan domu, gospodarz mąż, małżonek
    • B.
      • 1. pan, właścicielzastawnik
      • 2. + proprietatis rada panówwłaściciel wsi, dziedzic, pan
      • 4. kierownik,zarządca
    • C. pan, władca kraju
  • II. tytuł honorowy dawany wysoko postawionym osobom
    • A.
    • B.
      • 1.
        • a. + seniores, superiores rada panów zasiadających w sądzie ziemskim lub wiecowym
        • b. rada miejskakara na rzecz rady miejskiej
          • α. kasztelan
          • β. senatorbobrowniczy (urzędnik książęcy)poborca stróży?
          • ε. + de zuppis żupnik (zarządca lub dzierżawca żup królewskich)
      • 2.
  • III.
    • A.
  • I. biskupzastępca biskupa w sądownictwie, oficjał
    • 3. kanonik
    • 2. Chrystus

Pełne hasło

DOMINUS, -i m. scr. domnus,,dompnus,, donnus
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • B.
  • L.
  • A.
  • H.
  • Ha.
  • N.
[voc. sg. dominus: TPaw III
p. 347 (a. 1395) : dominus, interfecisti mihi patrem ... tunc Martinus ... respondit: dominus, hoc ego non nego.
Ib. VII p. 112 (a. 1419) : dominus, ista querulor de te.]
I.
A. pan domu, gospodarz; is qui domum iure possessionis tenet, erus. Glossa Pol. RFil XXIV
p. 138 (a. 1466) : apild d-um, «v goszpodzyna».
Occ. mąż, małżonek; maritus.
B.
1. pan, właściciel; possessor (rerum et hominum). Glossa Pol. KomKadł
p. 31 : in Slauonico «pan» dicitur d-us seu totum habens.
Occ. iur. obligatorius
zastawnik; cui pignus datur StPPP II
p. 367 (a. 1432) : przegrodam ... tenet d-us obligatorius alias «zastawny».
2.
właściciel i zwierzchnik jakiegoś terytorium, wielki pan, magnat; cuiusdam regionis possessor ac rector, vir nobilis,optimas. N. universitas dominorum
rada panów; i. q. consilium AUnii
p. 9 (a. 1386) : universitas d-orum regni.
Simili sensu domini universitatis
ib. p. 10 : pro conplemento tractatorum inter nos regem parte ab una dominamque Hedvigim reginam et d-os universitatis ... ab alia etc.
Additur fundi (
GLc
p. 10 : «dziedziczny pan», d-us fundi),
proprietatis (
ib. «pan dzedzynny» uel «dzedzycz gymyenya zemnego», d-us proprietatis), terrae alicuius (
RachKról
p. 237, a. 1478 : Leznyczsky eunti ad d-os terre Cracoviensis cum litteris.
Ita saepius.), denique litteralis (
StPPP VIII
p. 909, a. 1400 : Bodzantha ... cum Miczcone ... terminum secundum habent ... pro eo, quod eidem dixit, quod esset litteralis d-us, wlgariter «listowi pan».
Cf. s. v. litteralis).
Praec. villae
et abs. : właściciel wsi, dziedzic, pan; vir nobilis,cui praedia et rustici proprii sunt VAdAnt
p. 42, 5 : d-us uille diuinum heroa Adalbertum transduxit in uillam.
KodWp II
p. 10 (a. 1228) : incole eiusdem ville a nullo iudicentur nisi a d-o suo vel a suo scultheto in bonis propriis.
StPPP III
p. 20 : frumenta d-i villae et colonorum libere de campis conducantur.
Ita vulgo usque ad saec. XVI. Occ. sq. gen. personae ArPrawn II
p. 44 (saec. XIV med.) : pro wlnere cmethonis mediam marcam d-o ipsius cmethonis ... teneatur.
AKapSąd III p. 156
( a. 1511) : nobilis Johannes Gzovski d-us dicti Johannis sui kmethonis.
Ita saepius. Syn. et iuxta posita heres (
StPPP VIII
p. 910, a. 1400 ;
DokMp I
p. 414, a. 1417 et saepius), possessor (
ArPrawn II p. 34, saec. XIV med. et saepius).
Constr.
a. sq. gen. et saepius.
b.
sq. in c.
abl. AKapSąd III
p. 344 (a. 1525) : Hyncza de Rogow ... in ... Dankow ... d-us et heres.
Ita saepius. 3. montium
gwarek; socius congregationis eorum, quibus ius fodiendi in eadem fodina concessum erat CodEp III
p. 428 (a. 1496) : in ffodinis moncium siccorum ... d-i moncium alias«gwarkowe» exaccionem solvant.
Simili sensu cultor:
MatGórn
p. 276 (a. 1541) : d-os cultores montium, socios et quos ad se recipere voluerint ... providendos duximus.
4. kierownik,zarządca; rector,administrator.
C. pan, władca kraju; qui regnandi et imperandi in regno potestate utitur,dominator (dicitur de regibus, ducibus). Glossa Pol. GLcerv
p. 538 : d-us «pan», dominium «państwo».
Syn. monarcha (
DŁUG. LibBen I
p. 5). Additur heres (
KodMp I p. 28, a. 1389
ita saepius), vel adi. naturalis (
GALL
p. 82, 6 : fidem servare volumus d-o nostro naturali.
Lites I
p. 173, a. 1339 : Wladislaus rex quondam Polonie ... terram Pomoranie ... tenuit ... ut d-us verus et naturalis),
naturalis et hereditarius (
CorpJP II I p. 569,
a. 1520 et saepius), patrimonialis (
Lites I p. 400,
a. 1339 : d-us dux Mistiwoyous d-us dicte terre Pomoranie ... terram Pomoranie ... possedit tamquam d-us patrimonialis terre illius).
Constr.
a.
sq. gen. et saepius. N. coronae i.
regni ZABOR. Tract.
p. 20 : non d-us coronae est, sed rector.
b. sq. adi. loci KodMp IV p. 105
( a. 1406) : nos Bolko ... dux Thesnensis et d-us Oswieczimensis et Glogouie maioris.
Ita saepius. c.
sq. de:
WŁODK. Op.
p. 412 : Cruciferi gentem ... Pruthenorum ... sibi subiugarunt et dominium occuparunt et d-i de Prussia ideo appellantur.
d.
sq. in
c. abl.
KodMaz(K) p. 21 (a. 1067 esse asseritur, est vero saec.XIII) : Boleslaus ... rex Poloniae ... in Gora et Steina d-us.
Zwł. pan (udzielny), zwierzchnik (lenny) qui dominio iure feudali utitur GALL
p. 109, 1 : Sbigneus a fratre Boleslao Mazouiam retinere sicut miles, non ut d-us impetravit.
Ib. p. 154, 21 : Zbigneus Bolezlauo fratri suo legationem misit misericorditer supplicando, quatinus aliquam particulam hereditatis paterne ... sibi ... concederet, ea condicione, quod nullatenus in aliquibus illi coequaret, sed sicut miles d-o semper et in omnibus obediret.
Ita saepius.
II. tytuł honorowy dawany wysoko postawionym osobom; appellatio,quae honoris gratia dabatur.
A.
regibus,imperatoribus. N. dominus, dominus:
Lites II
p. 214 (saec. XV in.) : gwerra ... inter ... inclitum principem et d-um, d-um Wladislaum regem Polonie ... et etc.
CorpJP II
p. 71 (a. 1507) : serenissimo principi et d-o, d-o Sigismundo regi.
Ita saepius.
B.
1. viris potentioribus (praec. magistratum aliquem gerentibus).
N. pl. abs.
a. rada panów zasiadających w sądzie ziemskim lub wiecowym; viri nobiles iudicio terrestri vel colloquio generali (cf. s. v. III 1) assidentes StPPP VIII p. 21
( a. 1377) : causam ad d-os deliberamus (ed. delibamus) ad festum sancti Stanislai.
Ib. p. 69 (a. 1382) : ad peticionem marsalconis est deletus per mandatum d-orum.
Ib. p. 121 (a. 1384) : litteram d-orum, qui in colloquio sedent in terra Lublinensi.
Ita vulgo usque ad saec. XV ex. Additur colloquiales (
KodMp IV
p. 504, a. 1450 : iuxta decretum d-orum colloquialium.
AGZ XVI
p. 95, a. 1475 : ubi d-i colloquiales et d-i, qui in convencionibus solent residere, interfuerunt),
seniores, superiores ( PrPol p. 306,
a. 1386 : nos subiudices assignauimus terminum ad d-os superiores.
Ib. infra ipsis ulterius prorogauimus terminum ad d-os seniores.
Ita saepius in actis Posnaniensibus et Calissiensibus).
Constr. sq. gen.
StPPP VIII
p. 651 (a. 1399) : Venceslaus ... ex decreto d-orum iudicii LXXX ... marcas ... obligauit se soluturum.
b. rada miejska; senatus urbanus APozn II
p. 156 (a. 1485) : nullus ex civibus, sit ex d-is sive communitate, aliquem hospitem ... de ... Mazovia et Prussia ... in domibus ipsorum ... hospitare ... presumat.
N. poena dominorum
kara na rzecz rady miejskiej; multa, quae senatui urbano solvebatur:
ib. p. 275 (a. 1495) : Andreas Puhan ... facere deberet solucionem dicto Caspar ... sub non recessu de prethorio sub pena d-orum.
Ib. p. 382 (a. 1499) : si quis fratrum fuerit inobediens in arduis rebus d-orum consulum, luit penam d-orum alias «pyanska wina» videlicet trium gr., sicut ex antiquo conservatum est.
Praec.
α. (sq. adi. loci) kasztelan; castellanus (cf. s. v. II 1 a) StPPP VIII
p. 5 (a. 1376) : ad mandatum d-i Cracouiensis cancellatum est.
Ib. p. 366 (a. 1394) : debent producere litteras de iudicio Sandiciensis d-i, quia habuerunt terminum pro mayori causa eodem die termino Sandiciensi.
Ib. p. 561 (a. 1398) : Nicolaus heres de Zagorze cum Petrassio de Sedlecz ... terminum habent ... coram d-o Johanne Cracouiensi in Cracouia ... item si non erit d-us Cracouiensis in Cracouia in die predicta, tunc ulteriorem terminum inter se semper ad d-um Cracouiensem habebunt continuare et recipere.
Ita passim usque ad saec. XVI. N. maior
wielkorządca DŁUG. Hist. III
p. 456 : quamvis Dobeslao de Kuroszwanky tunc castellano Cracoviensi et maiore d-o caeterisqiie baronibus adventus suus (i. Wilhelmi Austriae ducis ) non mediocrem nauseam et molestiam parturisset etc.
β. senator; unus e consiliariis regis,senator (cf. s. v. ) CRIC. in Tom. XV
p. 26 (a. 1533) : nos adhuc nihil incepimus, exspectamus reliquos d-os et nuntios ... an venturi sint nec ne.
γ. castorum
bobrowniczy (urzędnik książęcy); castorariorum (cf. supra II 229, 33 sqq. KodMp II
p. 136 (a. 1275) : in omnibus aquis ... nullus venatorum ... ducis ... nec d-us castorum, dictus wlgo «pan bobrowi»... ius aliquod vnquam habeat.
δ. custodiae
poborca stróży? vectigalis custodiae exactor? KodMp II
p. 136 (a. 1275) : incolas a d-o custodie, qui dicitur wlgariter «pan stroze» vel «stroznj» semper facimus liberos et exemptos.
ε. de zuppis żupnik (zarządca lub dzierżawca żup królewskich); salinarum regalium praefectus vel conductor ArHist XI
p. 502 (a. 1470) : quartam milii census a d-o de zuppis.
Ita saepius ib.
2.
viris eccl. , presbyteris, abbatibus,canonicis, episcopis, papae sim. N. dominus (et) dominus:
KodMp IV
p. 234 (a. 1427) : reuerendo in Christo patre d-o et d-o Zbigneo Dei gracia episcopo Cracouiensi.
DŁUG. LibBen I
p. 116 : in presentia reverendi patris et d-i, d-i Sbignei episcopi Cracoviensis.
N. capitularis
członek kapituły; capituli (cf. supra II 755, 3 sqq. Simili sensu de capitulo (
AKapSąd I p. 2, a.1429 et vulgo).
III.
A.
I. biskup; episcopus KodKKr I p. 5
( a. 1166-1186) : ne ... contra d-um Cracouiensem uel successorem eius pro sepedictis decimis querimonia moueri posset.
AKapSąd II p. 10
( a. 1415) : d-us restituit plebanum in possessionem decime.
Ita saepius. 2. ex officio (officii)
zastępca biskupa w sądownictwie, oficjał; officialis (cf. s. v. ) AKapSąd III
p. 339 (a. 1520) : d-us ex officio propter scandala inhibuit dno Johanni plebano ... quatinus etc.
Ib. p. 346 (a. 1526) : officii d-i in causa.
Ita saepius.
3. kanonik; canonicus (cf. supra II 111 AKapSąd I
p. 7 (a. 1430) : dnus Stanislaus epus Poznan(iensis) cum d-is prescriptis (i. canonicis )... decreverunt etc.
Ib. p. 13 (a. 1432) : de iuramentis d-orum.
ArPrawn V
p. 462 (saec. XV ex.ex) : omnia ardua negocia ecclesiam Gneznensem ... concernencia presentes d-i circa ecclesiam predictam habeant facultatem ordinandi.
Ita saepius. B. 1. Bóg; Deus. Additur superior (
CorpJP II I p. 433, a. 1519).
2. Chrystus; Christus.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)