Ogólne
Pełne hasło
Więcej

DENARIUS

Gramatyka
  • Formydenarius
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ii
  • Część mowyrzeczownikprzymiotnikrzeczownik
  • Rodzajmęski
Znaczenia
  • I. + numerus dziesięć, dziesiątka
  • II.
    • A.
      • 1. propr. propr. denar, drobna moneta srebrna
        • α.
        • β. + denarium florenum
      • 2. + proventus sensu latius translato: pieniądzsuma dochodu
      • 3. meton. opłata, należność, danina (uiszczana w denarach)
        • a. + sancti (beati) Petri świętopietrze,danina zbierana na rzecz Stolicy Apostolskiej
        • b. + censualis
        • c. + foralis (forensis) podatek od obrotów targowych, tzw. targowe
        • d. + iudi cialis
        • e. + ignis podatek miejski od domów
        • f. + liberalis rodzaj dodatkowej opłaty od cetnara ołowiu pobieranej (poza tzw. olborą) w kopalni olkuskiej
        • g. + mensalis rodzaj daniny z żup solnych
        • h. + de calcatorio de molendino de «buda» nonus:
      • 4. in imagine: zapłata, nagroda
    • B. denar jako jednostka wagi

Pełne hasło

DENARIUS, -ii m.
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • B.
  • L.
  • A.
  • H.
  • Ha.
I. adi. numerus dziesięć, dziesiątka; decem numero.
II. subst.
A.
1. propr. denar, drobna moneta srebrna; nummus argenteus minutus. Definitur
GLcerv p. 526 : d-us, numus argenteus valens 10 aereos.
Syn.
obolus :
GŁOG. Alex. I fol. 18b : quadrans est quarta pars assis vel obuli i. e. d-ii.
CorpJP IV p. 239 (a. 1526) : oboli sive d-ii.
Dicitur
monetalis ( PommUrk II p. 449, a. 1281) , monetae ( ib. V p. 18, a. 1311) , pecuniae minutae et bracatae ( StPPP III p. 158, a. 1532). Ad rem cf. Kiersnowski, Wstęp do numizmatyki p. 117 sqq.
Distinguitur
a. Coloniensis ( ArHist III p. 203, a. 1265) , Cracoviensis ( KsgŁawKr p. 268, a. 1394) , Hungaricalis ( ARect I p. 488, a. 1508) , Opoliensis ( CodSil(M) III p. 115, a. 1226) , Sundensis ( PommQu p. 1, a. 1377) , Toruniensis ( KodWp III p. 58, a. 1356). Occ. Teucrinus (syn. asper : Tom. III p. 178, a. 1514) . b. parvus ( PommUB I 1, p. 228, a. 1255 ; BreslUB p. 138, a. 1337 et passim saec. XIV—XV); simili sensu minutus ( Tom. VIII p. 19, a. 1526 ; ib. X p. 73, a. 1528 ; additur niger : AKapSąd III p. 213, a. 1527) , levis ( PommUrk III p. 277, a. 1296 ; KodWp III p. 762, a. 1316) , augmentabilis: (
PommUrk VI p. 265, a. 1325 : d-os augmentabiles qui «okelpennynche» dicuntur ... libere facere, cudi et fabricari.
Ad rem cf. Kiersnowskio. c. p. 120 sqq.), uncialis ( PommUrk VII p. 440, a. 1300) , grossus ( TPaw III p. 356, a. 1396 : duodecim grossos a duabus marcis grossorum d-orum; additur Pragensis:
KodWiel p. 20, a. 1432 : vna marca grossorum d-orum Pragensium).
Cf. GROSSUS et Kiersnowski o. c. p. 121. c. quartensis ( KsgHenr p. 112 : triginta marcas d-orum quartensium pro pactione duarum marcarum auri. Cf. ib. p. 113 et Kiersnowski o. c. p. 124 sq.) quartalis (syn. purus :
DokMp I p. 275, a. 1397 : quindecim marce ... quartalium vel purorum d-orum)
, taxatus (
PommUrk III p. 337, a. 1298 : pro censu ... taxatos d-os .... suscipere).
d. glossa Pol.
Visit. p. 328 (a. 1492) : XIV d-os... alias «poluszkothki».
Cf. Kiersnowski o. c. p. 131.
Dicitur de
denariorum fertone ( StSyn III p. 34, a. 1320 ; ConcPol VIII p. 136, a. 1415 , cf. ArHist V p. 373 ) , marca ( KsgŁawKr p. 157, a. 1391 ; ArPrawn V p. 429, a. 1395) , solido ( ArPrawn X p. 222, a. 1407 ; OrtWp p. 5, a. 1425) , talento ( KodPol II p. 53, a. 1255) . Indicatur ratio, quae inter denarium atque alias monetae species variis locis varrisque temporibus intercedebat
α. inter denarium et grossum ( KsgKaz p. 323, a. 1394 ; CracArt I p. 25, a. 1396 ; ArPrawn X p. 192, a. 1406 ; OSTR. p. 138 ; CorpJP II I p. 8, a. 1506, ;cf. ŁASKI ComPriv fol. 86 ; Tom. X p. 73, a. 1528). ;
β. inter denarium et florenum :
ARect I p. 488 (a. 1508) : computandum est centum d-os Hungaricales in vnum florenum.
2. sensu latius translato: pieniądz; pecunia in universum
GALL p. 141, 3 : cesari Boleslaus ... pacem quidem optat sed non in spe d-orum.
Ztschr. VIII p. 214 (a. 1315) : Judei ... plancare debent cum suis d-iis.
Ita saepius saec. XV. Occ. proventus suma dochodu; summa
Tom. XIII p. 135 (a. 1531) : est ... multum imminutus d-us istius proventus.
3. meton. opłata, należność, danina (uiszczana w denarach); solutio, tributum (quae denariis solvebantur)
a. sancti (beati) Petri świętopietrze,danina zbierana na rzecz Stolicy Apostolskiej; tributum Sedi Apostolicae solvi solitum
ChrOl p. 327 : papa … misit legatos ... ut d-um beati Petri exigerent in Pomerania.
DokMp I p. 421 (a. 1418) : villas... cum decimis... in parochiam in Zbuczin adiunximus ... demptis tamen d-o s. Petri et decima ... quae ... ecclesiae in Lucow tamquam matrici duximus reservandum.
AKap Sąd II p. 79 (a. 1430) : dnum Jacobum de Rubeis collectorem d-ii s. Petri.
Ita passim saec. XV— XVI.
b. censualis :
PommUrk II p. 316 (a. 1275) : habitantes ... piscacionis officium exerceant, nulli ... hominum inde censuales d-os, qui «canepenning» (Germ. ) appelatur ... persoluentes.
DokMp I p. 149 (a. 1365) : scultetus sextum d-um censualem et tertium iudicati habebit.
Simili sensu
census ( ib. p. 332, a. 1405) , de censu ( ib. p. 6, a. 1277 et saepius saec. XIV—XV), item telonei ( ArHist VIII p. 352, a. 1499).
c. foralis (forensis) podatek od obrotów targowych, tzw. targowe; tributum mercatorium
KodMp II p. 277 (a. 1331) : inhabitatores ... a solucione thelonei vel d-orum forensium penitus liberi existant.
FrKanc p. 21 (a. 1423) : advocatus obtinebit ... tercium d-um foralem.
Cf. FORALIS FORENSIS.
d. iudi cialis :
KodWp III p. 305 (a. 1367) : bis iudiciales d-os pro prandio omnes ... kmethones ... nobis episcopo solvere tenebuntur.
Ib. p. 387 (a. 1372) : damus scultetis ... tercium d-um iudicialem cuiusvis pene, magne sive parve.
Simili sensu
iudicii ( DokMp I p. 19, a. 1301) , de iudicio ( ib. p. 29, a. 1318) , de iudicatu ( KodPol I p. 96, a. 1276) , a proventibus iudicii ( DokMp I p. 13, a. 1285) , de re iudicata ( KodMp IV p. 22, a. 1388 ; DokMp I p. 374, a. 1412).
Item
poenarum ( StPPP II p. 122, a. 1401) , de poenis ( DokMp I p. 374, a. 1412) , iuramentorum ( KodWp III p. 504, a. 1381).
e. ignis podatek miejski od domów; tributum a singulis urbis domibus solvi solitum
CodSil III p. 83 (a. 1355) : de censu... lutifigulis, pistoribus et ... d-o ignis.
Cf. Rocznik Krakowski III p. 137.
f. liberalis rodzaj dodatkowej opłaty od cetnara ołowiu pobieranej (poza tzw. olborą) w kopalni olkuskiej; tributum, quod praeter olboramquae dicebatur (cf. s. v. ) a centenario plumbi Ilcussiae exigi solebat
JusMet p. 125 (a. 1375) : salvis ... juribus nostris regalibus, scilicet d-orum liberalium vulgariter «freiheller» (Germ. ) de quolibet centenario unum d-um.
g. mensalis rodzaj daniny z żup solnych; tributum quoddam a salis fossoribus solvi solitum
DokMp I p. 252 (a. 1391) : concedimus dicte civitati ... mensales d-os wlgariter «tyscheller» (Germ. ) de salis sectoribus.
Item
crematorum ( CodPom I p. 55, a. 1159), cf. CREMATOR , 14 sqq.
h. varia solutionum genera, v. gr. de calcatorio ( KodMp IV p. 242, a. 1427) , de molendino ( PP II p. 64, a. 1440) , de «buda» (i. e. institoris taberna APozn II p. 322, a. 1496) , item nonus:
KodMaz(K) p. 13 (saec. XII ex.ex) : contuli ... ecclesie ... per totam Mazoviam ... nonum d-um (cf. KodWp I p. 3).
Praec. in Pomerania occidentali
commestionum ( PommUrk III p. 277, a. 1316) , pacis ( ib. VI p. 30, a. 1321) , precaminum ( ib. V p. 18, a. 1311) remorum ( *ib. VII p. 19, a. 1326) .
4. in imagine: zapłata, nagroda; merces, praemium, v. gr. vitae aeternae ( MARTIN. OP. Serm. p. 442 ).
Simili sensu
diurnus (e Vlg. Matth.12, 12 CodEp II p. 93, a. 1417) .
B. denar jako jednostka wagi; ponderis mensura minor
*SSrSil VII p. 232 (a. 1470) : qui habuit... d-um panis, potuit pro eo comparare vaccam.
Tom. X p. 82 (a. 1528) : d-us ... ponderis est ducentesima quinquagesima sexta pars unius marcae ponderis.
Cf. Th. V 1, 522, 29 sqq. et Kiersnowski o. c. p. 118.

Więcej

Słowniki

Korpusy

Lista haseł
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)