- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B. (refl.),
- L.
- A.
- H. (exst-),
- N.
I.
propr.
1.
naciągać, napinać (łuk, sznur), zastawiać (sidła); tendere (balistam, funem, laqueum).
Glossae
Pol.
RFil XXII p. 11 (saec.XV ex.) : e-sum arcum «vyvedzone«.
AGZ XVII p. 332 (a. 1496) : cum ... balistis e-sis «s napyathymi«.
2.
rozpościerać (ramiona, skrzydła), rozwijać (sztandar), rozbijać (namiot), rozpinać (żagle);
expandere (brachia sim., item in imagine
alas in superbiam et contumeliam :
KodKrak
p. 500,
a. 1336)
, pandere (tentorium, vela), explicare,
v.
gr.
signa militaria
(syn.
exserere :
DŁUG. Hist. IV
p. 21
;
ib. II
p. 280
;
;item in imagine
signum victoriosum
i. crucis
id. Op.
p. 207
).
In imagine
fimbrias privilegii (
Tom. XVI
p. 209, a. 1534)
,
fimbrias suas
(
ib. XVII
p. 505, a. 1536).
Glossa Pol.
RFil XXIII p. 310 (saec. XV med.med) : manus sunt e-se «rospiati».Occ. hominem humi : powalić; prosternere.
Additur
mente et corpore toto (
BRUNO Pass.
p. 31, 14).
N. geom. part. perf. loco subst.
extensa,,
-ae
f.
przedłużenie odcinka;
linea ultra protensa (
COPERN. Rv.
p. 404
).
Refl. et pass. rozciągać się, rozpościerać się, sięgać; porrigi, diffundi, patere (praec. de agris, sim.).
Additur
in suis metis et graniciebus (
KodPol I
p. 260,
a. 1391)
, in longum (
DokMp I
p. 336, a. 1405)
,
in suo modo et forma
(de
domo :
KodMp IV
p. 204, a. 1423).
Glossae
Pol.
AGZ XVI p. 170 (a. 1481) : ita ut agri curienses e-si sunt «zaszagly».
Ib. p. 197 (a. 1485) : ita ut agri curienses e-si sunt alias «zalegly».
Item simili sensu intrans.
KodMp I p. 79 (a. 1263) : terram quandam ad tria aratra e-ntem.Cf. Th. V 2, 1979, 33 sqq.
N. locut. proverbialem
ut se caput hominis extendit
co tylko sobie można wyobrazić; quantum mente comprehendi potest (
AKapSąd III
p. 155,
a. 1511).
N. phil.
GOST. Th. fol. a Vb : necesse est eam causam primam esse e-sam per omnia.Occ.
α.
szerzyć się; circumferri, diffundi (de populationibus, spoliis, incendiis:
DŁUG. Hist. V
p. 673
).
β.
docierać gdzieś; (aliquo) pervenire
*Lites II p. 227 (a. 1312) : ad omnium notitiam pervenire volumus et e-i, quod etc.
3.
wyciągać (rękę); porrigere (manum). Praec.
in imagine
α.
(in bonam partem)
ad aliquem
okazać komuś życzliwość; propitium se praestare (
*PommUrk VII
p. 381, a. 1330),
item
liberalitatis (liberalem) dexteram (
KodMp IV
p. 31,
a. 1390
;
CodEp III
p. 480, a. 1500).
β.
(in malam partem)
manum (impiam, temerariam) ad aliquid (contra, in aliquem)
porywać się na coś, zadawać gwałt; vim inferre, rapere, violare.
Item
brachium fortitudinis suae (ad aliquem:
KodWp II
p. 159, a. 1298)
.
4.
rozwieszać, wywieszać; propalam suspendere,
v. gr.
pannos (in eminentiori loco:
DŁUG. Hist. I
p. 81
),
item libellos famosos (in stallis chori ecclesiae:
ARect II
p. 138, a. 1547)
, censuras (pro foribus ecclesiae
ib.
p. 140, a. 1547).
5.
podnosić, wznosić, zadzierać; tollere, sursum levare
KodMaz(L) p. 111 (a. 1391) : in cuius ... sigilli medio ... leo ... cauda in dorsum e-sa sculptus est.
PEREGR. fol. Q Ib : e-so in celum capite asperso puluere huiusmodi voces dabat in celum.
KodPol II p. 449 (a. 1431) : e-sis ad orandum manibus.
Additur
in altum (
RHer III
p. 61, a. 1523).
Cf. Th. V 2, 1975, 52 sqq.
6.
wyciągnąć, wydobyć; depromere, distringere,
v. gr.
ensem (in aliquem:
ZABOR.
p. 88
).
Cf.
Th. V 2, 1976, 21 sqq.
II.
transl.
1.
poszerzać, powiększać; amplificare, augere, v.
gr.
vires ac rabiem suam (
Tom. VIII
p. 9, a. 1526).
Praec. scripta, v. gr.
clausulas latius (
AKapSąd III
p. 196, a. 1519)
, canonem in XXX versuum seriem (
COPERN. Rv.
p. 288
)
.
N. locut.
calamum amplius
szeroko opisać, rozwodzić się nad czymś; multis verbis describere
(
CodVit
p. 776, a. 1427),
simili sensu
stilum in scribendo (
DŁUG. Op.
p. 480
),
vel
descriptionis stilum (ad aliquid :
FormJ
p. 24
).
Occ. de litteris: przedstawiać, opiewać; continere, edicere
StPPP II p. 689 (a. 1464) : prout lacius inscriptiones ... canunt et e-unt.Pass. et refl.
a.
(de magnitudine et spatio) powiększać się, rozszerzać, wzrastać; augmentum capere, crescere.
Additur
extensione magnitudinis (
GOST. Th. fol. c VIIIb
).
Occ.
α.
de poena (secundum diversitatem culparum:
MARTIN. OP. Marg. fol. c 6b).
β.
de homine
ad bona alterius
wtargnąć na teren cudzego majątku; invadere
AGZ XI p. 475 (a. 1462) : inter se non debent unus ad alterius bona quoquomodo e-re et si quis ... in alterius possessionem se intruderet, extunc etc.
b.
(de tempore) przeciągać się, dłużyć się, trwać; produci, durare.
Additur abl., v. gr.
septem annis (de causa in iudicio
Ztschr. XLIX
p. 176, a. 1326).
c.
α.
(de summa pecuniae) wynosić, sięgać; efficere, explere
KodWp I p. 197 (a. 1242) : cum solutio se e-at ad septuaginta marcarum solutionem.
KodKKr I p. 193 (a. 1332) : que expensae ... se e-unt ad centum LXX quinque marcas grossorum.
KodWp II p. 452 (a. 1334) : qui sumptus si ... ad amplius se e-et etc.Ita vulgo.
β.
(de rebus quae aestimantur) kosztować, mieć wartość; valere, aliquo pretio esse
KodMaz(L) p. 341 (a. 1350) : quod quilibet equus ad ualorem trium marcarum ... se e-at.
KodMp IV p. 172 (a. 1412) : que bona se ad valorem quingentarum marcarum e-unt.
Syn.
valere (
APozn II
p. 192, a. 1487).
Additur
in valore
(
KodWp V
p. 50, a. 1410
:
predicta villa ... e-batur maiorj in valore.
AGZ XVII p. 25, a. 1470 : pali ... et scissure e-unt se in valore quindecim marcarum).
Item
in usufructibus (
StPPP IX
p. 208, a. 1523
:
quemadmodum ... scultecia in suis vsufructibus ... se e-it ab antiquo)
,
pretii (
KsgCzer p. 313, a. 1425 : marcam argenti, quantum ... inter emptores pretii se e-it, solvere.
ZabDziej II p. 421, a. 1487 : in quantum tantum se precii e-it servitium).
N. per ellipsim
ad duo milia curruum foeni (de prato:
CodSil XIV
p. 52,
a. 1350).
Praeterea quam de rebus
concr.
dicitur de damno (
Lites I
p. 95, a. 1339)
; excessu (ad poenam capitis:
PommUrk V
p. 367, a. 1318)
.
N. constr. sq. adv., v. gr.
ad (in) tantum (
PrzPol
p. 105, a. 1447
;
KodUJ IV
p. 146, a. 1523)
,
multo (
SSrSil VIII
p. 61, a. 1461)
, quantum
(
ArHist XII 2,
p. 376, saec. XIV med.med
et saepius).
Inde sensu latius transl. : wystarczać; sufficere
PrPol p. 399 (a. 1390) : tale pignus ... quod se e-ret ad solucionem dicte pecunie.
KodKKr II p. 360 (a. 1412) : si dictum molendinum ad solucionem duodecim marcarum census ... se non e-it seu non e-et.Ita saepius.
γ.
wynosić, liczyć;
(aliquo numero) esse
DŁUG. LibBen I p. 3 : ecclesiis parochialibus ad duo milia et amplius se e-ntibus.
Tom. III p. 44 (a. 1514) : due partes regni conscripte non e-unt se ad multum numerum defensorum, sed ad paucum valde.
Additur
in numerum (
DANT.
in
Tom. VIII
p. 313
)
.
2.
rozciągać, kierować, zwracać; convertere, intendere ad (contra, erga, in) aliquem (aliquid),v. gr.
considerationem (
DŁUG. Hist. I
p. 475
)
, curam diligentiae suae (
KodUJ I
p. 54, a. 1403)
, observationis suae incrementa (
KodKKr I
p. 116,
a. 1284)
, oculos benevolentiae (
Dogiel IV
p. 160,
a. 1458)
, fiduciam, animadversionem, poenam, rigorem iuris sim.(
AKapSąd III
p. 12, a. 1458
;
AGZ XVIII
p. 264, a. 1499
et passim),vires (contra tyrannidem gentilium:
CodVit
p. 429,
a. 1418)
, indignationis aculeum (
DŁUG. Hist. V
p. 109
)
, ambitionis ingluviem (syn. aperire:
StSyn III
p. 42
)
, calumniosae detractionis pedem (contra aliquem:
FormJ
p. 27
),
etiam supplicia (ad carnem:
DŁUG. Op.
p. 219
).
N.
α.
litteras
wystosować pismo; edere
KsgPozn p. 85 (a. 1413) : si aliqua littera desuper ... e-sa fuerit.
β.
processum
wytoczyć proces; litem coram iudice intendere
AKap Sąd II p. 244 (a. 1464) : pro parte cuius ... processus sunt fulminati et e-si.
γ.
aliquid in exsecutionem
wprowadzić w życie; exsequi (statutum:
CorpJP III
p. 608, a. 1520)
; item in praejudicium et sequelam (singularem et personalem concessionem:
CracImpr
p. 218, a. 1546).
δ.
locut.
rudis linguae meatus ad loquelam
i. loqui incipere (de infante
BRUNO Pass.
p. 4, 21).
Refl. et pass.
a.
(de hominibus eorumve mente et animo) zabiegać, dążyć; operam dare, studere, v.
gr.
ad peragendum divinae laudis incrementum (
KodMp IV
p. 85, a. 1403)
, ad omne virtutis exercitium
(
VAdAnt
p. 7, 17)
, ad bonorum operum actionem (
DŁUG. LibBen III
p. 58
)
, in devotionis
ardore
(syn.
se exercere
id. Op.
p. 194
).
Occ.
simili sensu
intrans.
ArHist XII 2, p. 281 (saec. XIV ex.) : ad ea, que salutem vestram respiciunt, e-at cum leticia mentis sue.
b.
(de rebus abstr. ) rozciągać się (na coś), dotyczyć; pertinere, spectare ad aliquid
KodPol I p. 109 (a. 1279) : omnes causas ... que ad decollationem et mutilationem alicujus membri e-entur.
PommUrk III p. 379 (a. 1299) : excessus ... qui se e-unt ad penam capitis atque manus.
Praec. iur.
de iudicio, iurisdictione, causa
sim.(
LhnUrk I
p. 492, a. 1343
;
StPPP II
p. 374, a. 1432
;
AKapSąd II
p. 907,
a. 1461
et saepius), item de
iure (
KodMp IV
p. 134, a. 1412)
, decreto concilii (
WŁODK. Op.
p. 424
)
, donatione (
KodKKr I
p. 132, a. 1292)
,
confirmatione (
KodPol I
p. 225, a. 1456)
, licentia
(
ArHist VI
p. 146, a. 1522)
sim.
Occ.
simili sensu intrans.
ARect II p. 15 (a. 1537) : in quantum facultas ... rectoris e-erit.
N. de homine
ad aliquid
powoływać się na coś; aliqua re in probando uti
AKapSąd III p. 31 (a. 1467) : privilegium, ad quod se ... episcopus e-it.
3.
log.
t. t. poszerzać zakres znaczeniowy; ampliare
GŁOG. Hisp. fol. 105a : propositio ... importans ... negationem pluralitatis subiectum e-ntis.
WROCŁ. Dial. fol. O IIb : determinatio ... e-ns est totum aggregatum ex determinatione et determinabili supponens pro pluribus quam determinabile seorsum.
Occ. part. praes. abs. loco subst.
extendens,,
-tis
n.
czynnik poszerzający zakres
BYSTRZ. ParvLog fol. J IIIb : e-ns terminum communem ... est duplex, scilicet materiale ... et formale ... e-ns ... materiale ... est esse signatum sub diuersitate actus et potencie ... formale ... est tempus, quod correspondet tali esse signato.Refl. et pass. rozciągać się, obejmować swoim zakresem; ambitu suo amplecti
STOB. Intr. fol. a 2a : identitas realis in plura se e-it quam distinctio.
WROCŁ. Dial. fol. B 3a : quum negatio ponitur inter regens et rectum sic quod rectum precedat, tunc talis negatio e-it se vitra illa, inter que ponitur, et facit propositionem negatiuam.
GŁOG. Anal. fol. 139a : omnes questiones iste possunt e-i tam ad subiectum quam ad predicatum.
Constr. ad
I—II: a.
sq.
dat.
Dogiel I p. 386 (a. 1472) : eadem iuris administratio e-re se debebit etiam Bavaro de Polono querulanti.b. sq. ab :
VITELO Opt. p. 64 : formae ... lucis et coloris e-sae a corporibus diuersis in eodem diaphano e-untur.c. sq. ad. d. sq. contra. e. sq. in c. acc. f. sq. de :
ZapHerb p. 7 (a. 1413) : caput leonis, de quo flamma se e-it.
PP II p. 192 (a. 1450) : que ... cesarea sententia ... vitro quoque de nobis e-nda ... nobis indigna ... visa est.
MIECH. Chr. p. 88 : e-so de cacumine turris signo rubeo.g. sq. erga :
StPPP II p. 952 (a. 1504) : sub penis ... erga omnes conseruatores e-ndis.h. sq. in c. abl. , cf. i. sq. per, cf. j. sq. (usque) ultra :
KodMp II p. 72 (a. 1244) : mellificia ultra metas ... hereditatum se e-unt et protenduntur.
Lites I p. 95 (a. 1339) : quod dampnum se e-it usque ultra quadraginta quinque milia marcarum.k. sq. super :
ModlWW p. 14 : dignare ... e-re super me multiplex donum Spiritus Sancti.
ArHist XI p. 167 (saec. XV med.) : tentorio super eos e-to.l. sq. versus:
DokMp I p. 336 (a. 1405) : insulam ... se ... in longum versus villam ... e-ntem.
III.
singulare: refl.
contumeliosis verbis
obrzucać się obelgami; probra in se invicem iacere
AGZ XV p. 301 (a. 1492) : verbis obprobriis et contumeliosis se e-bant.