Ogólne
Pełne hasło
Więcej

CONSERVO

Gramatyka
  • Formyconservo
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -are, -avi, -atum
Znaczenia
  • I.
    • A. act.
      • 1. ab interitu vel periculo servare, tueri, defendere, protegere.
      • 2. iur.+ circa (iuxta) aliquid, in aliqua re permittere, ut aliquis aliquid possideat vel aliqua re utatur
      • 3.
        • a. servare,retinere
        • b. sustentare, alere
        • c. iuris violatori perfugium praebere
        • d. in custodia retinere aliquem, donec coram iudice sistatur
        • e. instruere, alicui aliquid suppeditare
    • B. refl.
      • 1.
        • a. se gerere, se praebere, vivere, agere
          • α. act.
          • β.
          • α. abl. explic.
          • β. + apud
          • γ. abl.+ in
        • b. aliquem honestum esse declarare, testari alicuius mores bonos litteris commendare
      • 2. + alicui aliquem sibi conciliare
  • II.
    • 1. alere, pascere
    • 2. + zachować);
  • III.
    • 1. servare, custodire, tueri, integrum retinere.
    • 2. iur.+ actum amicitiam auctoritatem iudiciariam diem transpositionis alicui dignitatem et iustitiam alicui dilationes a iure concessas fidelitatem alicui foedera pacis gesta hominum notitiae et memoriae futurorum honorem alicui ius suum alicui iuventutem et bonum colorem alicui litteras memoriam futurorum ordinationem et placita promissa propositum securitatem et consolationem alicui sententiam treugas (pacis et securitatis ratas terminum chować) (ratum) servare, observare, tueri, retinere, v. gr. coram iudice comparere (cf. Słownik Staropolski s. v.
    • 3. phil. servare, efficere, ut aliquid persistat
  • IV.
    • 1. pilnować, przestrzegać
    • 2. + conservatum est zachowuje się mos est consuevisse

Pełne hasło

CON-SERVO, -are, -avi, -atum
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • A.
[3. pl. ind. praes. act. conservunt:
KsgLub p. 102 (a. 1486) : conservunt eis diem transposicionis ex utraque parte per nunccios.
3. pl. con. praes. act. conserviatis:
KsgGrWp II p. 74 (a. 1397) : quatinus ... litteram ... conserviatis.]
I. homines
A. act.
1. zachować, ocalić, obronić; ab interitu vel periculo servare, tueri, defendere, protegere.
Constr.
a. abs. b. sq. ab. c. sq. dupl. acc. d. sq. contra ( Dogiel I p. 81, a. 1491).
N. syn.
defendere ( ib. ).
2. iur. t. t. circa (iuxta) aliquid, in aliqua re zachować kogoś przy czymś, tj. w posiadaniu lub używaniu czegoś; permittere, ut aliquis aliquid possideat vel aliqua re utatur
KodMp IV p. 28 (a. 1389) : eundem circa sculteciam ... ac circa iura et pertinencias ipsius ... c-amus.
StPPP II p. 122 (a. 1401) : scoltetus circa jura priuilegij sui est c-tus.
Ita saepissime.
Constr.
a. sq. circa, v. gr. circa acta et quittantiam ( AKapSąd II p. 658, a. 1488) , colla et vitam ( AGZ XIV p. 115, a. 1443) , decretum ( AKapSąd III p. 336, a. 1515 et saepius), fundum vicariae ( ib. p. 327, a. 1533) , hereditatem ( RotPyzdr p. 331, a. 1423) , ius nobilitatis ( StPPP VII p. 340, a. 1430) , iura privilegii ( ib. II p. 122, a. 1401) , laudum ( AKapSąd II p. 596, a. 1470) , libertatem ( KodPol III p. 384, a. 1423 et saepius), litteram seu privilegium et tenorem eius ( StPPP VII p. 340, a. 1430) , privilegia ( KodUJ II p. 163, a. 1456) , statuta provincialia ( AKapSąd III p. 222, a. 1423 et saepius). b. sq. iuxta, v. gr. iuxta consuetudinem (Ecclesiae et nobilium: AKapSąd II p. 30, a. 1417 ; in praemissis observatam ib. III p. 65, a. 1495 ; cf. ib. p. 259, a. 1497) , libertatem ( KodMp IV I p. 122, a. 1410).
Item
iuxta et secundum statuta civitatis ( APozn II p. 358, a. 1498) . c. sq. in c. abl., v. gr. in coadiutoria et bonis ( ArPrawn VI p. 75, a. 1529) , in consuetudine patriae ( AKap Sąd III p. 186, a. 1516) , in iudiciis ( ArPrawn VII p. 203, a. 1566 ; cf. ib. in versione Pol. w prawie zachowani być maią), in iure (dotis: DŁUG. Hist. V p. 526 , principatuum ib. .), in iustitia et in iure ( CodEp III p. 306, a. 1479) , in magistratibus ( DŁUG. Hist. V p. 526 ) , in suo vigore et antiqua consuetudine ( APozn II p. 156, a. 1485) , in votis ( KodUJ III p. 137, a. 1487) .
Item
in proposito :
KodMp IV p. 473 (a. 1447) : nos ... rex ... genitricem nostram ... in tanto digno et laudabili proposito c-re cupientes ... donationem ... ratificamus.
d. sq. ab :
ArPrawn X p. 345 (a. 1412) : promisit eandem ... ab omni inpedimento racione dicte scultecie intercedere et c-re et in omnibus indempnem restituere.
e. sq. pro :
KodMp IV p. 428 (a. 1444) : pro stationibus tamen et iuribus nostris regalibus taliter ipsum c-re volumus, prout litere ipsius patri ... donate canunt.
Cf. supra CIRCA III 2 a et infra SERVARE RESERVARE sim.
3. singularia
a. zatrzymać, zachować; servare,retinere
AKapSąd III p. 231 (a. 1430) : Iacobe, vis Dorotheam ad tempore vite tue c-re ut tuam uxorem ? (cf. ib. supra Dorothea ... vis ipsum ut tuurn maritum servare ad tempora vite tue?).
ArHist VIII p. 338 (a. 1499) : dum s. maiestas hos c-bit et illis persolvet, extunc et alii festinabunt advenire in servicium vestre s. maiestatis.
AKapSąd III p. 164 (a. 1513) : eosdem tabernator pro nocte c-vit.
b. utrzymywać; sustentare, alere
KodWp I p. 389 (a. 1271) : si uxorem meam antedictam diebus vite sue bene tenuerit et honeste filius fratris, eidem uxori mee ... do facultatem illius hereditatis partem ... dandi supradicto fratris mei filio, si honeste — sicut dixi — ab ipso fuerit c-ta.
KodMp IV p. 268 (a. 1431) : possessiones ... vbi commode personas ipsorum poterint c-re.
KsgŁawWar p. 117 (a. 1463) : resignavit ... partem ... patrimonii ... Johanni ... racione huius, quia ipsum c-re debuit Ioannes ad mortem.
Ita saepius.
Constr.
α. abs.
β. sq. ad cf.
γ. sq. pro:
AKapSąd III p. 119 (a. 1508) : clericum ... pro choro et cantu c-vit.
c. udzielać schronienia przestępcy; iuris violatori perfugium praebere
ArPrawn X p. 455 (a. 1415) : ancillam furem ... aput se in sua domo suis in expensis fovit et c-vit.
CorpJP III p. 245 (a. 1512) : nec a quopiam subdito nostro ... recipiantur seu c-entur praedones.
Cf. CONSERVATOR I 3 CONSERVATIO I 3 c.
d. zatrzymać dla zabezpieczenia sądowego; in custodia retinere aliquem, donec coram iudice sistatur
AKap Sąd II p. 746 (a. 1510) : petebatque ipsos consules, ut eundem sibi ad c-ndum darent in loco honesto.
Cf. Słownik Staropolski s. v. chować.
e. sq. abl. : zaopatrywać w coś; instruere, alicui aliquid suppeditare
StPPP II p. 732 (a. 1467) : castellanus Beczensis debet eosdem pueros ... infra hanc bonorum prefatorum tutelam vestibus et expensis c-re et eosdem apud se fouere.
B. refl. e Pol. zachować się
1.
a. prowadzić się, zachowywać się; se gerere, se praebere, vivere, agere
PomnLw II p. 21 (a. 1406) : Nicolaus ... de Wola presentauit litteras recommendatorias, ita quod ibidem se honorifice c-uit et legittime est progenitus.
ZabDziej I p. 35 (a. 1420) : Stanislaus ... Petro ... obiecerat, quod se male c-sset ... Petrus ... per litteras conservatorias ... edocuit, quod se bene et laudabiliter ... c-vit.
Item
bene inter probos ( PP III p. 33, a. 1433) , honorifice et honeste ( StPPP XI p. 209, a. 1445 et p. 206, a. 1444) , laudabiliter et honorifice ( ib. p. 244, a. 1462).
Eodem sensu
α. act.
StPPP XI p. 264 (a. 1552) : est sufficiens totis bonis hominibus et c-ns tanquam bonus homo inter nos.
β. mediopass.
ArPrawn VIII p. 111 (a. 1411) : Iohannes ... bene est sub domino rege c-tus nec aliqua re mala vtitur nec furatur.
N. part.
bene (optime, laudabiliter) conservatus człowiek dobrze się prowadzący, rzetelny, o nieposzlakowanej opinii; homo integer, honestus, famae bonae
ArPrawn X p. 152 (a. 1405) : Johannes ... debet iuramentum facere ... metseptimus proborum virorum bene c-torum (ms. ed. -tis), quibus bene constat de predicto facto.
AKapSąd III p. 229 (a. 1429) : bonus homo laudabilis condicionis ... laudabiliter c-tus (ed. conversatus).
Ib. II p. 552 (a. 1445) : bonus homo et bone fame et optime c-tus.
Ita saepissime. Additur
α. abl. explic.
MatLub p. 24 (a. 1494) : juris pericia fideque et fama bene c-tus.
β. apud :
AKapSąd III p. 177 (a. 1513) : presbiterum ... bene apud homines bonos c-tum.
γ. in c. abl.
StPPP VII p. 129 (a. 1497) : probum et in honore bene c-tum.
DŁUG. Hist. IV p. 393 : nobili bene merito et in fama laudabiliter c-to.
Iuxta ponitur
utilis ac possessionatus ( AKap Sąd III p. 295, a. 1508) , bonae famae ( et saepius), homo (vir) bonus ( ), honestus ( StPPP XII p. 466, a. 1519 : homo bene honestus et c-tus).
b. item trans. poświadczyć, ze ktoś jest uczciwy; aliquem honestum esse declarare, testari
KsgKaz p. 168 (a. 1386) : Johannes ... recepit ius civile et promisit ... homines parare, qui se honeste c-ssent (i. e. eum honestum fuisse probarent ) penes ius summum.
Item: wydać komuś pisemne zaświadczenie, te dobrze się prowadził; alicuius mores bonos litteris commendare
APozn III p. 96 (a. 1504) : si socius promittens sibi magistro in XIII septimanis aliquid facere ... non fecerit, velletque se ad alium magistrum transferre, non debet talis in illo quartali illius anni ab artificio c-ri alias «fordrung myecz».
Cf. COMMENDATIO I A 1 CONSERVATORIUS II 2 CONSERVATORIA II CONSERVATORIUM II 2 CONSERVATORIALES II.
2. alicui zjednać sobie łaskę u kogoś; aliquem sibi conciliare
Tom. VII p. 349 (a. 1525) : proconsulem nobisque et reipublice vestre bene meritum et optime c-tum.
Ib. XVI 2, p. 178 (a. 1534) : sese non bene vobis c-vit ... non studuerit morem gerere et c-re se his, qui nobis sunt grati.
II. animalia
1. hodować, chować; alere, pascere
Somm. I p. 969 (a. 1295) : Franczko molendinator ... nobis porcum continue in eodem molendino nutriendo c-bit.
KodWp III p. 508 (a. 1381) : poterit scultetus ... ibidem gregem ovium et iumenta c-re cum opilionibus suis sine dampno nostro.
Item
pecora ( AGZ XIV p. 170, a. 1445 ; Visit. p. 186, a. 1511).
2. zajmować w szkodzie (cf. Słownik Staropolski s. v. zachować); pecus alienum in agro suo deprehensum penes se retinere
StPPP VIII p. 974 (a. 1400) : c-uit sex porcos per duas dies et unam noctem et nolluit ... dimittere.
III. res
1. przechowywać, strzec, utrzymywać w całości; servare, custodire, tueri, integrum retinere.
N. glossam Pol.
StPPP II p. 475 (a. 1441) : Johannes debet eundem fossatum c-re alias «zaprawacz», ne dampnum pars hereditatis ... Stanislai pateretur.
Constr.
a. abs. b. sq. abl. loci
DŁUG. LibBen I p. 343 : rapas ... egestis fossis c-ant.
c. sq. circa :
StPPP VIII p. 276 (a. 1388) : dotem ... renuncciauit ... conuentui ... litteramque super premissa assignacione circa se c-vit.
2. zachować (ważność czegoś), utrzymać, przestrzegać, dochować; (ratum) servare, observare, tueri, retinere, v. gr. actum ( ZabDziej III p. 365, a. 1494) , amicitiam ( ArHist VIII p. 329, a. 1499) , auctoritatem iudiciariam ( StPPP III p. 14, a. 1532) , diem transpositionis alicui ( ), dignitatem et iustitiam alicui ( *KodKKr I p. 6, a. 1186) , dilationes a iure concessas ( AKap Sąd III p. 17, a. 1464) , fidelitatem alicui ( Lites I p. 24, a. 1320) , foedera pacis ( KodMaz(K) p. 513, a. 1242) , gesta hominum notitiae et memoriae futurorum ( Dogiel I p. 54, a. 1440) , honorem alicui ( ZabDziej I p. 33, a. 1419) , ius suum alicui ( KodWp I p. 11, a. 1228 et saepius), iuventutem et bonum colorem alicui ( NIC. POL. p. 144 ) , litteras (infra 1052, 17), memoriam futurorum ( DŁUG. LibBen I p. 93 ), ordinationem et placita ( Lites I p. 430, a. 1320) , promissa ( DŁUG. Hist. I p. 519 ) , propositum ( id. Op. p. 239 ), securitatem et consolationem alicui ( CorpJP III p. 119, a. 1510) , sententiam ( ArPrawn X p. 354, a. 1412) , treugas (pacis et securitatis : KodLit p. 69, a. 1383 ; ratas : *CodVit p. 8, a. 1385) . Praec. iur. terminum stawić się w sądzie; coram iudice comparere (cf. Słownik Staropolski s. v. chować)
AKapSąd II p. 91 (a. 1433) : omnes terminos (ed. -i), qui hodie debuerunt c-ri, ipse locum tenens ... continuavit ad primam diem.
ZabDziej II p. 254 (a. 1485) : constituit suum ... procuratorem ... ad ... omnes actus et terminos c-ndos.
KodUJ IV p. 50 (a. 1513) : ad omnes actus et terminos iudiciarios continuandum et c-ndum.
Constr.
a. sq. dat. b. sq. in c. abl. litteras et inscriptiones in omnibus punctis, articulis et clausulis ( KodMp IV p. 404, a. 1442) , absolutionem in suo robore ( AKapSąd II p. 591, a. 1468) , litteras in suo robore ( TPaw VII p. 386, a. 1424 ; in toto vigore et robore: StPPP VI p. 86, a. 1515) . c. sq. adv. et locut. adv. , v. gr. ad unguem ( KodMp IV p. 404, a. 1442) , illaese ( Lites I p. 430, a. 1320) , inviolabiliter ( KodMaz(K) p. 513, a. 1242 et saepius).
3. phil. zachowywać, utrzymywać; servare, efficere, ut aliquid persistat
JAC. PAR. Tract. fol. A IIIb : c-atur ... anima in corpore per armoniam qualitatum proportionatarum operationibus humanis.
STOB. Parv. fol. A IVb : forma ... c-at rem in esse.
Ita saepius.
N. inf. praes. pass. sensu subst. :
utrzymywanie się w bycie, trwanie; actus permanendi, durandi
BYSTRZ. Log. fol. c Va : secunde intentiones nec quantum ad esse nec quantum ad c-ri dependent ab intellectu.
Id. ParvLog fol. S Ib : res mere permanens est illa, que in fieri et in c-ri non dependet de re successiua.
IV. singularia
1. confunditur c. voce observandi; pilnować, przestrzegać
AKapSąd III p. 376 (a. 1498) : se obligarunt ... tenere et c-re ac manu tenere, ut ... decantetur turibuloque ... turificetur.
2. conservatum est e Pol. zachowuje się (cf. Cnapium s. v. ) jest zwyczaj; mos est
APozn II p. 382 (a. 1499) : si quis fratrum fuerit inobediens ... luit penam dominorum ... sicut ex antiquo c-um est.
Item pass. mieć zwyczaj; consuevisse
ib. p. 156 (a. 1485) : advenarum ... qui ... extra civitatem hospicia eorum habere asweti sunt et c-antur.
Cf. CONSERVATIO IV 3.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)