- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- A.
KsgLub p. 102 (a. 1486) : conservunt eis diem transposicionis ex utraque parte per nunccios.3. pl. con. praes. act. conserviatis:
KsgGrWp II p. 74 (a. 1397) : quatinus ... litteram ... conserviatis.]
I.
homines
A.
act.
1.
zachować, ocalić, obronić;
ab interitu vel periculo servare, tueri, defendere,
protegere.
Constr.
a. abs. b. sq. ab. c. sq.
dupl.
acc. d. sq. contra (
Dogiel I
p. 81, a. 1491).
N. syn.
defendere (
ib.
).
2.
iur.
t. t.
circa (iuxta) aliquid, in aliqua re
zachować kogoś przy czymś, tj. w posiadaniu lub używaniu czegoś; permittere, ut aliquis aliquid possideat vel aliqua re utatur
KodMp IV p. 28 (a. 1389) : eundem circa sculteciam ... ac circa iura et pertinencias ipsius ... c-amus.
StPPP II p. 122 (a. 1401) : scoltetus circa jura priuilegij sui est c-tus.Ita saepissime.
Constr.
a. sq. circa,
v.
gr. circa acta et quittantiam (
AKapSąd II
p. 658, a. 1488)
, colla et vitam (
AGZ XIV
p. 115,
a. 1443)
, decretum (
AKapSąd III
p. 336, a. 1515
et saepius), fundum vicariae (
ib.
p. 327, a. 1533)
, hereditatem (
RotPyzdr
p. 331, a. 1423)
, ius nobilitatis (
StPPP VII
p. 340, a. 1430)
, iura privilegii
(
ib. II
p. 122, a. 1401)
, laudum (
AKapSąd II
p. 596, a. 1470)
, libertatem (
KodPol III
p. 384,
a. 1423
et saepius), litteram seu privilegium et tenorem eius (
StPPP VII
p. 340, a. 1430)
, privilegia (
KodUJ II
p. 163, a. 1456)
, statuta provincialia (
AKapSąd III
p. 222, a. 1423
et saepius). b. sq. iuxta, v.
gr. iuxta consuetudinem (Ecclesiae et nobilium:
AKapSąd II
p. 30, a. 1417
; in praemissis observatam
ib. III
p. 65, a. 1495
;
cf.
ib.
p. 259, a. 1497)
, libertatem (
KodMp IV I
p. 122, a. 1410).
Item
iuxta et secundum statuta civitatis (
APozn II
p. 358, a. 1498)
. c. sq. in
c.
abl., v.
gr. in coadiutoria et bonis (
ArPrawn VI
p. 75, a. 1529)
, in consuetudine patriae (
AKap Sąd III
p. 186, a. 1516)
, in iudiciis (
ArPrawn VII
p. 203, a. 1566
; cf.
ib.
in versione
Pol.
w prawie zachowani być maią), in iure (dotis:
DŁUG. Hist. V
p. 526
, principatuum ib. .), in iustitia et in iure (
CodEp III
p. 306, a. 1479)
, in magistratibus (
DŁUG. Hist. V
p. 526
)
, in suo vigore et antiqua consuetudine (
APozn II
p. 156,
a. 1485)
, in votis (
KodUJ III
p. 137, a. 1487)
.
Item
in proposito :
KodMp IV p. 473 (a. 1447) : nos ... rex ... genitricem nostram ... in tanto digno et laudabili proposito c-re cupientes ... donationem ... ratificamus.d. sq. ab :
ArPrawn X p. 345 (a. 1412) : promisit eandem ... ab omni inpedimento racione dicte scultecie intercedere et c-re et in omnibus indempnem restituere.e. sq. pro :
KodMp IV p. 428 (a. 1444) : pro stationibus tamen et iuribus nostris regalibus taliter ipsum c-re volumus, prout litere ipsius patri ... donate canunt.Cf. supra CIRCA III 2 a et infra SERVARE RESERVARE sim.
3.
singularia
a.
zatrzymać, zachować; servare,retinere
AKapSąd III p. 231 (a. 1430) : Iacobe, vis Dorotheam ad tempore vite tue c-re ut tuam uxorem ? (cf. ib. supra Dorothea ... vis ipsum ut tuurn maritum servare ad tempora vite tue?).
ArHist VIII p. 338 (a. 1499) : dum s. maiestas hos c-bit et illis persolvet, extunc et alii festinabunt advenire in servicium vestre s. maiestatis.
AKapSąd III p. 164 (a. 1513) : eosdem tabernator pro nocte c-vit.
b.
utrzymywać; sustentare, alere
KodWp I p. 389 (a. 1271) : si uxorem meam antedictam diebus vite sue bene tenuerit et honeste filius fratris, eidem uxori mee ... do facultatem illius hereditatis partem ... dandi supradicto fratris mei filio, si honeste — sicut dixi — ab ipso fuerit c-ta.
KodMp IV p. 268 (a. 1431) : possessiones ... vbi commode personas ipsorum poterint c-re.
KsgŁawWar p. 117 (a. 1463) : resignavit ... partem ... patrimonii ... Johanni ... racione huius, quia ipsum c-re debuit Ioannes ad mortem.Ita saepius.
Constr.
α.
abs.
β.
sq.
ad
cf.
γ.
sq.
pro:
AKapSąd III p. 119 (a. 1508) : clericum ... pro choro et cantu c-vit.
c.
udzielać schronienia przestępcy; iuris violatori perfugium praebere
ArPrawn X p. 455 (a. 1415) : ancillam furem ... aput se in sua domo suis in expensis fovit et c-vit.
CorpJP III p. 245 (a. 1512) : nec a quopiam subdito nostro ... recipiantur seu c-entur praedones.Cf. CONSERVATOR I 3 CONSERVATIO I 3 c.
d.
zatrzymać
dla zabezpieczenia sądowego; in custodia retinere aliquem, donec coram iudice sistatur
AKap Sąd II p. 746 (a. 1510) : petebatque ipsos consules, ut eundem sibi ad c-ndum darent in loco honesto.Cf. Słownik Staropolski s. v. chować.
e.
sq.
abl. : zaopatrywać w coś; instruere, alicui aliquid suppeditare
StPPP II p. 732 (a. 1467) : castellanus Beczensis debet eosdem pueros ... infra hanc bonorum prefatorum tutelam vestibus et expensis c-re et eosdem apud se fouere.
B.
refl. e Pol.
zachować się
1.
a.
prowadzić się, zachowywać się; se gerere, se praebere, vivere, agere
PomnLw II p. 21 (a. 1406) : Nicolaus ... de Wola presentauit litteras recommendatorias, ita quod ibidem se honorifice c-uit et legittime est progenitus.
ZabDziej I p. 35 (a. 1420) : Stanislaus ... Petro ... obiecerat, quod se male c-sset ... Petrus ... per litteras conservatorias ... edocuit, quod se bene et laudabiliter ... c-vit.
Item
bene inter probos (
PP III
p. 33, a. 1433)
, honorifice et honeste (
StPPP XI
p. 209, a. 1445
et
p. 206, a. 1444)
, laudabiliter et honorifice (
ib.
p. 244, a. 1462).
Eodem sensu
α.
act.
StPPP XI p. 264 (a. 1552) : est sufficiens totis bonis hominibus et c-ns tanquam bonus homo inter nos.
β.
mediopass.
ArPrawn VIII p. 111 (a. 1411) : Iohannes ... bene est sub domino rege c-tus nec aliqua re mala vtitur nec furatur.
N. part.
bene (optime, laudabiliter) conservatus
człowiek dobrze się prowadzący, rzetelny, o nieposzlakowanej opinii;
homo integer, honestus, famae bonae
ArPrawn X p. 152 (a. 1405) : Johannes ... debet iuramentum facere ... metseptimus proborum virorum bene c-torum (ms. ed. -tis), quibus bene constat de predicto facto.
AKapSąd III p. 229 (a. 1429) : bonus homo laudabilis condicionis ... laudabiliter c-tus (ed. conversatus).
Ib. II p. 552 (a. 1445) : bonus homo et bone fame et optime c-tus.Ita saepissime. Additur
α.
abl.
explic.
MatLub p. 24 (a. 1494) : juris pericia fideque et fama bene c-tus.
β.
apud :
AKapSąd III p. 177 (a. 1513) : presbiterum ... bene apud homines bonos c-tum.
γ.
in
c.
abl.
StPPP VII p. 129 (a. 1497) : probum et in honore bene c-tum.
DŁUG. Hist. IV p. 393 : nobili bene merito et in fama laudabiliter c-to.
Iuxta ponitur
utilis ac possessionatus (
AKap Sąd III
p. 295, a. 1508)
, bonae famae
(
et saepius),
homo (vir) bonus
(
),
honestus (
StPPP XII
p. 466, a. 1519
:
homo bene honestus et c-tus).
b.
item trans. poświadczyć, ze ktoś jest uczciwy; aliquem honestum esse declarare, testari
KsgKaz p. 168 (a. 1386) : Johannes ... recepit ius civile et promisit ... homines parare, qui se honeste c-ssent (i. e. eum honestum fuisse probarent ) penes ius summum.Item: wydać komuś pisemne zaświadczenie, te dobrze się prowadził; alicuius mores bonos litteris commendare
APozn III p. 96 (a. 1504) : si socius promittens sibi magistro in XIII septimanis aliquid facere ... non fecerit, velletque se ad alium magistrum transferre, non debet talis in illo quartali illius anni ab artificio c-ri alias «fordrung myecz».Cf. COMMENDATIO I A 1 CONSERVATORIUS II 2 CONSERVATORIA II CONSERVATORIUM II 2 CONSERVATORIALES II.
2.
alicui
zjednać sobie łaskę u kogoś; aliquem sibi conciliare
Tom. VII p. 349 (a. 1525) : proconsulem nobisque et reipublice vestre bene meritum et optime c-tum.
Ib. XVI 2, p. 178 (a. 1534) : sese non bene vobis c-vit ... non studuerit morem gerere et c-re se his, qui nobis sunt grati.
II.
animalia
1.
hodować, chować; alere, pascere
Somm. I p. 969 (a. 1295) : Franczko molendinator ... nobis porcum continue in eodem molendino nutriendo c-bit.
KodWp III p. 508 (a. 1381) : poterit scultetus ... ibidem gregem ovium et iumenta c-re cum opilionibus suis sine dampno nostro.
Item
pecora (
AGZ XIV
p. 170, a. 1445
;
Visit.
p. 186, a. 1511).
2.
zajmować w szkodzie
(cf. Słownik Staropolski s.
v.
zachować);
pecus alienum in agro suo deprehensum penes se retinere
StPPP VIII p. 974 (a. 1400) : c-uit sex porcos per duas dies et unam noctem et nolluit ... dimittere.
III.
res
1.
przechowywać, strzec, utrzymywać w całości; servare, custodire, tueri, integrum retinere.
N. glossam Pol.
StPPP II p. 475 (a. 1441) : Johannes debet eundem fossatum c-re alias «zaprawacz», ne dampnum pars hereditatis ... Stanislai pateretur.
Constr.
a.
abs.
b.
sq.
abl.
loci
DŁUG. LibBen I p. 343 : rapas ... egestis fossis c-ant.c. sq. circa :
StPPP VIII p. 276 (a. 1388) : dotem ... renuncciauit ... conuentui ... litteramque super premissa assignacione circa se c-vit.
2.
zachować (ważność czegoś), utrzymać, przestrzegać, dochować; (ratum) servare, observare, tueri, retinere, v.
gr.
actum (
ZabDziej III
p. 365,
a. 1494)
, amicitiam (
ArHist VIII
p. 329, a. 1499)
,
auctoritatem iudiciariam (
StPPP III
p. 14,
a. 1532)
, diem transpositionis alicui
(
),
dignitatem et iustitiam alicui (
*KodKKr I
p. 6, a. 1186)
, dilationes a iure concessas (
AKap Sąd III
p. 17, a. 1464)
, fidelitatem alicui (
Lites I
p. 24, a. 1320)
, foedera pacis (
KodMaz(K)
p. 513,
a. 1242)
, gesta hominum notitiae et memoriae futurorum (
Dogiel I
p. 54, a. 1440)
, honorem alicui (
ZabDziej I
p. 33, a. 1419)
, ius suum alicui
(
KodWp I
p. 11, a. 1228
et saepius),
iuventutem et bonum colorem alicui (
NIC. POL.
p. 144
)
,
litteras
(infra 1052, 17),
memoriam futurorum
(
DŁUG. LibBen I
p. 93
), ordinationem et placita
(
Lites I
p. 430, a. 1320)
, promissa (
DŁUG. Hist. I
p. 519
)
, propositum
(
id. Op.
p. 239
),
securitatem et consolationem alicui (
CorpJP III
p. 119, a. 1510)
, sententiam (
ArPrawn X
p. 354,
a. 1412)
, treugas (pacis et securitatis :
KodLit
p. 69, a. 1383
; ratas :
*CodVit
p. 8, a. 1385)
.
Praec.
iur.
terminum
stawić się w sądzie; coram iudice comparere (cf. Słownik Staropolski s.
v.
chować)
AKapSąd II p. 91 (a. 1433) : omnes terminos (ed. -i), qui hodie debuerunt c-ri, ipse locum tenens ... continuavit ad primam diem.
ZabDziej II p. 254 (a. 1485) : constituit suum ... procuratorem ... ad ... omnes actus et terminos c-ndos.
KodUJ IV p. 50 (a. 1513) : ad omnes actus et terminos iudiciarios continuandum et c-ndum.
Constr.
a. sq.
dat. b. sq. in c.
abl. litteras et inscriptiones in omnibus punctis, articulis et clausulis (
KodMp IV
p. 404, a. 1442)
, absolutionem in suo robore (
AKapSąd II
p. 591, a. 1468)
, litteras in suo robore (
TPaw VII
p. 386, a. 1424
; in toto vigore et robore:
StPPP VI
p. 86, a. 1515)
. c. sq.
adv.
et
locut.
adv.
,
v.
gr. ad unguem (
KodMp IV
p. 404, a. 1442)
, illaese (
Lites I
p. 430, a. 1320)
, inviolabiliter (
KodMaz(K)
p. 513, a. 1242
et saepius).
3.
phil. zachowywać, utrzymywać; servare, efficere, ut aliquid persistat
JAC. PAR. Tract. fol. A IIIb : c-atur ... anima in corpore per armoniam qualitatum proportionatarum operationibus humanis.
STOB. Parv. fol. A IVb : forma ... c-at rem in esse.Ita saepius.
N. inf. praes. pass. sensu subst. :
utrzymywanie się w bycie, trwanie; actus permanendi, durandi
BYSTRZ. Log. fol. c Va : secunde intentiones nec quantum ad esse nec quantum ad c-ri dependent ab intellectu.
Id. ParvLog fol. S Ib : res mere permanens est illa, que in fieri et in c-ri non dependet de re successiua.
IV.
singularia
1.
confunditur c. voce observandi;
pilnować, przestrzegać
AKapSąd III p. 376 (a. 1498) : se obligarunt ... tenere et c-re ac manu tenere, ut ... decantetur turibuloque ... turificetur.
2.
conservatum est
e
Pol.
zachowuje się
(cf. Cnapium s.
v. ) jest zwyczaj; mos est
APozn II p. 382 (a. 1499) : si quis fratrum fuerit inobediens ... luit penam dominorum ... sicut ex antiquo c-um est.Item pass. mieć zwyczaj; consuevisse
ib. p. 156 (a. 1485) : advenarum ... qui ... extra civitatem hospicia eorum habere asweti sunt et c-antur.Cf. CONSERVATIO IV 3.