Ogólne
Pełne hasło
Więcej

AETAS

Gramatyka
  • Formyaetas, etas
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -tis
  • Część mowyrzeczownik
  • Rodzajżeński
Znaczenia
  • I.
    • A. propr. vitae humanae temporis pars.
      • 1.
        • a.
          • α. + iniens, impuberis, iactanas, puerilis (puellaris), pupillaris, tenera infantia.
          • β. + iuvenilis, calens, fervida, florens (florida), lasciva (lasciviens), viridis iuventus.
          • γ. + virilis, adulta, matura, media virilitas.
          • δ. + senilis (senecta), decrepita, devexa, fracta (confracta), grandaeva, ingravescens, longaeva, suprema senectus.
        • b.
          • α.
          • β.
          • γ.
      • 2. + aliquam ae-em attingere, traducere, agere implere transire in occiduam ae-em vergere ae-e florere. aliquot annos in ae-e habere: aliqua ae-s aliquem habet: alicui accessit: ae-s alicuius exstat in aliquo anno:
    • B. transl. homines alicuius aetatis.
      • 1. iur. aetas pubes, qua iure agere licet
        • α.
        • β.
        • γ.
        • α. + annos ae-is petere terminum iudicialem usque ad tempus,quo citatus pubertatem attigerit, prorogandum petere
        • β. + post elapsam ae-em postquam pubertatem attigit (attigerit)
  • III. vitae spatium.
    • α. + ab aevo ae-is inde a primo vitae die
    • β. + sub ae-e mea me vivente
  • IV.
    • 1. propr. tempus,saeculum
      • α. + mundi Th. magnum temporis spatium
      • β. iur. praescriptio
      • α. + ae-is tempus
      • β. + in ae-is tempestate
      • γ. + cum ae-bus temporis:
      • δ. + ab ae-e multos per annos
    • 2. transl. de hominibus certo temporis spatio viventibus.
  • V. i. q. aestas
  • VI. unius anni spatium

Pełne hasło

AETAS s. ETAS, -tis f.
  • F.
  • Th.
  • S.
  • Dc.
  • B. (-em)
  • BJ.
  • A.
I.
A. propr. wiek (życia ludzkiego); vitae humanae temporis pars.
1.
Iuncturae nominales
a.
α. iniens, impuberis, iactanas, puerilis (puellaris), pupillaris, tenera dzieciństwo; infantia.
Eodem sensu
imbellis ( DŁUG. Hist. II p. 280 ) , infantilis ( DŁUG. Op. p. 47 et saepius), minor ( KodMp V p. 421, a. 1443).
β. iuvenilis, calens, fervida, florens (florida), lasciva (lasciviens), viridis młodość; iuventus.
Eodem sensu
semiplena ( DŁUG. Hist. II p. 172 ).
γ. virilis, adulta, matura, media wiek męski; virilitas.
Eodem sensu
alta ( DŁUG. Hist. I p. 386 ) , bona ( Id. Op. p. 463 ), digesta ( Id. Hist. III p. 163 ).
δ. senilis (senecta), decrepita, devexa, fracta (confracta), grandaeva, ingravescens, longaeva, suprema starość; senectus. Eodem sensu abscissa ( DŁUG. Hist. III p. 153 ) , diuturnior ( Id. Op. p. 541 ) , exhausta ( Id. Hist. II p. 75 ), gelida ( CALLIM. Rhet. p. 137 ) , gravida ( DŁUG. Hist. IV p. 513 ) , inclinata ( Ib. p. 413 ), infecta ( Id. Op. p. 447 ), infirma ( KodMaz(K) p. 235, a. 1223), longa ( DŁUG. Op. p. 427 ) , multa ( UrkBBr p. 195, a. 1286) , occidua ( DŁUG. Hist. IV p. 239 ; id. LibBen III p. 144 ) ;, provectior ( id. Hist. I p. 112 ) , ulterior ( KADŁUB. p. 80 ) , valetudinaria ( DŁUG. Op. p. 447 ) , annorum ( RFil XL p. 300, saec. XVI in eunte); etiam abs.
Syn.
senium: StPPP VII p. 121 (a. 1497) .
b.
α. in aliqua a-e constitutus ( DyplMog p. 15, a. 1244 et saepius), positus ( DŁUG. Hist. I p. 507 ) , provectus ( MPH IV p. 493, a. 1459) , existens ( ZabDziej I p. 268, a. 1546).
β. ae-e pusillanimis ( *KH XXXIX p. 521, a. 1445) , maturus ( CodEp I p. 354, a. 1437) , confectus ( StPPP VII p. 121, a. 1497) , grandaevus ( MPH IV p. 139, saec. XVI) , gravis ( CodEp III p. 114, a. 1451) , gravatus ( AAlex p. 435, a. 1504) , provectus ( CodEp II p. 110, a. 1418 et saepius),
γ. ae-is grandaevus ( KADŁUB. p. 56 ) .
2. iuncturae verbales α. aliquam ae-em attingere, traducere, agere ( DŁUG. Hist. II p. 97 et saepius), implere ( Id. Op. p. 427 ), transire ( KodKrak p. 636, a. 1591) , in occiduam ae-em vergere ( DŁUG. Hist. II p. 197 ). β. ae-e florere. γ. aliquot annos in ae-e habere:
CodSil II p. XXXI (a. 1385) : interrogatus ... respondit se habere ... quinquaginta annos in e-e.
CorpJP III p. 433 (a. 1519) : tractor barbae senioris hominis in e-e.
δ. aliqua ae-s aliquem habet:
DŁUG. Hist. II p. 108 : dum eum tenera haberet ae-s;
item alicui accessit:
Tom. III p. 309 (a. 1515) : pueris istis nondum nubilis e-s accesserat.
ε. ae-s alicuius exstat in aliquo anno:
StPPP II p. 637 (a. 1456) : in sedecimo anno e-is extat ipsius e-s.
B. transl. ludzie pewnego wieku; homines alicuius aetatis.
1. iur. t. t. lata sprawne, tj. wiek, po którego osiągnięciu nabywało się zdolność do działań prawnych; aetas pubes, qua iure agere licet
StPPP VIII p. 324 (a. 1389) : hoc pueri, dum ad e-em perueniant, acquirent.
KodKKr II p. 352 (a. 1411) : molendinum ... propter defectum e-is et racionis ... filij Stephani … desertum iacuisset.
StPPP II p. 637 (a. 1456) : Derslaus ... habet annos discrecionis seu e-is videlicet XV annos.
Etiam pl.
KsgMaz III p. 144 (a. 1435) : quousque e-es racionabiles habuerit.
AGZ XV p. 508 (a. 1479) e-es non habentes.
Syn.
discretio ( AGZ X p. 191, a. 1442 et saepius); pubertas ( AGZ XIII p. 176, a. 1445) ; ratio ( KodKKr II p. 352 a. 1411 ; PP III p. 16, a. 1429) ; sensus ( Lites I p. 31, a. 1320).
Eodem sensu
ae-s competens ( AKapSąd II p. 121, a. 1440) ; debita ( PrPol p. 104, a. 1388 et saepius); discretionis (vel discretior : AGZ XIX p. 463, a. 1500 ; ZabDziej I p. 260, a. 1546) ; intelligibilis ( KsgHenr p. 31, a. 1239 ; PommUB p. 554, a. 1304) ; integra ( AGZ XVII p. 138, a. 1477 ; CALLIM. Hist. p. 98 ) ; legitima ( StPPP VIII p. 537, a. 1398 et saepissime); nubilis ( ArHist V p. 162, a. 1476 et saepius); perfecta ( PP VI p. 102, a. 1432 et saepissime); perfectionis ( ArHist V p. 125, a. 1455) ; plena (etiam addito rationis : AGZ IX p. 118, a. 1479 ; KodKrak p. 636, a. 1491) ; rationabilis (( KsgMaz III p. 144, a. 1434) ; ; sufficiens ( KodWp III p. 504, a. 1381) ; ae-s (ae-tes) annorum (suorum, ipsorum), cf. Pol. «swoje lata» :
StPPP VIII p. 914 (a. 1400) : pueri infra XV annos, capta e-e ipsorum, venire debent ad iudicium.
Ib. II p. 409 (a. 1435) : aduenientibus dictorum puerorum ae-bus annorum debent venire in judicium.
PP III p. 132 (a. 1446) : Barthossius ... suis sororibus debet dare ... cuilibet per V sexagenas ... quando ... accrescent ad ipsorum e-es.
Ib. p. 202 (a. 1451) : ad e-em suorum wlgariter «do rozumu».
AGZ XV p. 221 (a. 1484) : dum Mathias ad e-em annorum deveniat.
ZabDziej I p. 313 (a. 1494) : virgo ... non habens ae-em annorum.
Iuncturae verbales:
α. ad ae-em venire; pervenire; devenire ( PrPol p. 104, a. 1388) ; accrescere ( PP III p. 132, a. 1446).
β. ae-em attingere; assequi ( ArPrawn VII p. 133, a. 1566) ; capere ( StPPP VIII p. 914, a. 1400) ; habere ( Lites I p. 31, a. 1320 et saepius).
γ. ae-e vigere ( ArPrawn V p. 62, saec. XV, cf. StPPP III p. 16, a. 1352).
Opp.
carere ( StPPP VIII p. 116, a. 1497) .
N. locut.
α. annos ae-is petere prosić o lata tj. o odroczenie terminu sądowego do chwili,kiedy pozwany osiągnie pełnoletność; terminum iudicialem usque ad tempus,quo citatus pubertatem attigerit, prorogandum petere
ArPrawnVIII p. 67 (a. 1396) : in termino perhemptorio pueri ... pecierunt ... annos e-is; nos vero visa e-e teneri ab hunc ad XIII annos ipsis in pace ... perseuerare concedimus.
Opp.
obtinere:
StPPP VIII p. 622 (a. 1398) : iudicium decreuit e-em pueris Borzugy ... contra Stogneum ... obtinere, videlicet XII annorum;
etiam dare:
StPPP VIII p. 859 (a. 1400) : puero Wantropce ... XIIIIor e-is sue anni dati sunt contra Paschconem.
ZapSądWp p. 240 (a. 1405) : domini iudicio praesidentes dederunt e-em annorum pueris ... contra Vincentium.
Ad rem cf. StPPP III p. 104 ; ib. VI p. 158 sq. ;
β. post elapsam ae-em po osiągnięciu pełnoletności; postquam pubertatem attigit (attigerit)
StPPP II p. 653 (a. 1459) : quod colloquium celebrabitur post elapsam e-em dicti Petri.
III. życie; vitae spatium.
Iuncturae verbales
ae-em conterere; atterere ( Tom. XIV p. 442, a. 1532) ; explere; vivere.
N. locut.
α. ab aevo ae-is od początku życia; inde a primo vitae die
AGZ V p. 65 (a. 1431) : obsequia que ... constanter … ab aevo ae-is suae exhibuit.
β. sub ae-e mea za mego życia; me vivente
DŁUG. LibBen I p. 198 : erant ... sub ae-e mea plures viri, qui etc.
Cf. ib. p. 486 .
IV.
1. propr. okres czasu,wiek; tempus,saeculum.
N.
α. mundi epoka; magnum temporis spatium (cf. Th. I 1133,85 sqq.).
RFil LIV p. 329 (a. 1400) : impleti dies Marie ... et peperit Filium ... quando iam quinque e-es mundi totaliter impletae erant.
β. iur. termin przedawnienia, tzw. dawności; praescriptio
AGZ XIII p. 591 (a. 1466) : tunc domini invenient e-em alias «dawnoszcz», quomodo debet teneri.
Cf. supra istam villam ... Iohannes... tenuit... a decem, a viginti et triginta annis.
N. locut.
α. ae-is tempus :
PommUB p. 513 (a. 1299) : quae ae-is tempore peraguntur.
JAC. PAR. I p. 223 (a. 1448) : temporibus ae-um nostrarum.
β. in ae-is tempestate :
DŁUG. Hist. III p. 474 : in nostrae ... ae-is tempestate.
γ. cum ae-bus temporis:
*Dogiel I p. 59 (a. 1447) : ut cum ae-bus temporis mutua quoque ... succederet affectio.
δ. ab ae-e od lat; multos per annos
ZabDziej III p. 155 (a. 1491) : eam servam novi semper ab e-e bonam et fidelem.
2. transl. ludzie żyjący w pewnym okresie czasu, pokolenie; de hominibus certo temporis spatio viventibus.
N. formulam in arengis diplomatum
noverit praesens ae-s omniumque futurorum posteritas ( KodPol I p. 36, a. 1232 et saepius).
V. lato; i. q. aestas
NIC. POL. p. 138 v. 3: semel ... in hyeme et bis in e-e.
Inde
VI. rok; unius anni spatium
DŁUG. Hist. IV p. 544 : allegant ... quantis sudoribus, laboribus ... quantis ae-bus libertas ... patriae parta sit, cf. infra tot annorum, laborum et sudorum spatia.
GLb p. 37 : e-s ... evictus unius anni, «lyethnoscz».
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)