- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
- L.
- A.
- N.
KADŁUB. p. 197 : exiliis distrai ... debere captivos.
DokKujMaz p. 109 (a. 1281) : dum ... questio ... hinc inde distraeretur.
KodWp III p. 412 (a. 1374) : predas ... distrai faciendo.
ARect I p. 359 (a. 1474) : decreuit ipsos libros sub testimonio distrandos.]
I.
A.
propr.
1.
corpora,membra animantium aliasve res corporeas: rozerwać, rozszarpać, rozedrzeć, rozdzielić na części; discerpere,dilacerare,
,dilaniare,dividere in partes.
In imagine
DŁUG. Op. p. 503 : ob rubedinem oculorum, quae oculos eius d-bat... vocabulum «Widrzioko» sortitus est.
Additur
in partes, in pecias (
DŁUG. Op.
p. 552
)
, in exiguas portiones (
ArHist X
p. 254, a. 1569)
, in rivos (
CALLIM. Rhet.
p. 85
)
.
Praec.
a.
rozdziawiać,otwierać szeroko (usta, paszczę); os, rictum aperire,diducere, pandere
NieznHer p. 39 (a. 1471) : homo ... sedens super leone et d-ns alias «roszdzerayancz» buccam vulgariter «gamby» ... leoni.
b.
limites,tumulos terminales sim.
:rozorać,zniszczyć; vomere vertere, dissipare,destruere
ConcPol VI p. 203 (a. 1398) : bona ... vastaverint vel limites et granicies d-erint.
AGZ VIII p. 79 (a. 1426) : granicies ... custodire, ne ... per ... vicinos ... diminui, minorari, d-i valeant, dilacerari vel confundi.
RevVlad p. 151 : aliqui scopulorum sunt ... aratris d-ti.Occ. chartam podrzeć; scindere
KH XXXVII p. 127 (a. 1467) : hanc cedulam d-at ... paternitas vestra aut ... remittat per eundem nuntium.
2.
ciągnąć w różne strony,rozciągać; in diversas partes trahere,distendere.
Praec.
a.
pannum
naciągnąć,wyciągnąć (przy mierzeniu); metiendo extendere,protendere
AKapSąd II p. 649 (a. 1441) : omnes pannos ... non viciatos neque d-tos aut minoratos, sed sub subscripta mensura.
b.
manus, pedes
wyciągnąć,rozciągnąć;
distendere.
Additur
in longum (
DŁUG. Op.
p. 304
).
N.
pass. (de stellarum forma) rozpraszać się,migotać; diffundi, scintillare
VITELO Opt. p. 449 : locus imaginis formae cuiuslibet stellarum erit in conuexo aeris uel ignis ... horum autem elementorum quodlibet mobile est per se motu recto ... propter quod formam stellarum ipsis incidentem necesse est diuaricari et d-i sicut et ipsa forma uidetur aliqualiter locum mutare propter motum corporis, in quo uidetur.
Ib. infra semper enim tam lumen per se diffusum a corpore luminoso, quam lumen ab alijs corporibus diffusum ... fit debilius ... vnde cum habet locum imaginis in corpore mobili diuersis motibus ... necesse est formam illam debilitatam, diuaricatam et d-tam uideri propter motum corporis subiecti.
COPERN. Rv p. 308 : motus planetae progressiones et regressus facit apparere, non quod planeta sic d-atur, qui motu suo semper procedit, sed quod per modum commutationis sic appareat, quam efficit motus terrae.
c.
(exercitum)rozmieszczać w kilku punktach,na większej przestrzeni,rozstawiać; diducere,
distinere.
Additur
in diversas partes (
Tom. III
p. 172, a. 1514)
.
B.
transl.
1.
concr.
a.
trwonić,niszczyć; dissipare,dilapidare,profundere
(v.
gr.clenodia, thesauros,
vasa).
Additur
inutiliter in usus profanos (
DŁUG. Op.
p. 52
)
, ad partem (
ARect II
p. 136, a. 1547)
.
b.
rozgrabić, rozkraść,złupić,zagarnąć; diripere, vi vel furto auferre, despoliare
DŁUG. Hist. IV p. 62 : curribus hostilibus d-tis.
ArPrawn V p. 483 (saec. XV ex.) : custodes ponere, ne ... domus suppellectilia d-antur ... et quicunque repertus fuerit res mortui d-isse, reddat duplum.Ita vulgo usque ad saec. XVI.
Syn.
dirumpere (
AKap Sąd II
p. 748, a. 1510)
, vi recipere, repercutere (
CodEp III
p. 318, a. 1480
;
AKapSąd II
p. 827,
a. 1521)
.
c.
rozdzielać między kogoś,rozdawać, obracać na coś, zużyć; distribuere,dispensare,convertere in aliquid
KodWp III p. 412 (a. 1374) : dux ... predas, spolia ... ad ... castra ... per malefactores ... deduci ... consumi et d-i permisit.
Ib. infra subditi ... ducis ... villas ... sunt depredati ... predas ... in domos proprias ... deportando et ibidem consumi et distrai faciendo.
KodUJ III p. 163 (a. 1490) : alia ... arbitrio ... executorum commisit testator d-nda et convertenda.Ita saepius. Occ. tyle co: rozdzielić między siebie; i. q. partiri
AKapSąd III p. 266 (a. 1499) : decimam ... inter se d-erunt.
d.
rozprzedać, sprzedać; divendere,vendere (merces, item homines i. in servitutem).
Glossa Pol.
GLcerv p. 534 : d-o id est vendo «przedawam».
Additur
vendendo (
CorpJP IV
p. 92,
a. 1524).
Constr.
α.
sq.
abl.
pretii
(v.
gr. facili aere, magno, longe maiore pretio).
β.
sq.
adv.
(libratim et ulnatim:
MonStp
p. 77, a. 1578)
.
Praec.
iur. zastaw; pignus vel vadium
CodSil X p. 119 (a. 1334) : dux ... tribuens creditori potestatem ... pignora d-ndi, sic quod pignorati pro d-tis pignoribus nullam ... actionem contra ... abbatem ... valeant intentare.
ArPrawn IV p. 22 (saec. XIV med.) : creditor ... rerum obligatarum sibi... per sentenciam iudicis d-ndi et alienandi... plenam habet facultatem.
KodWp II p. 593 (saec. XIV med.) : si est parvum debitum, detur ei (i. creditori ) pignus et d-atur.
ZabDziej III p. 604 (a. 1489) : vadium ... in defectum solutionis in eodem termino d-atur.Ita saepius usque ad saec. XVI.
N. glossam Pol.
GLcerv p. 534 : d-i pignus dicitur, cum a creditore venditur, «przedać zakład abo zastawę».
e.
pozbywać coś; alienare
KodKKr I p. 46 (a. 1153) : heredes suj habentes potestatem hec omnia, que ex ... nostra concessione donantur, donandj, locandj, vendendj seu alio modo d-ndj tamquam propria tali ... persone, que utiliter ipsi presit molendino.
KodWp I p. 315 (a. 1257) : hereditatem preposito vendidimus ... dantes ei plenam ... potestatem ipsam, cuicunque voluerit, vendendi, donandi sive inter vivos seu ex testamento, sive quocumque alio modo voluerit d-ndi.
2.
abstr. znieść,unieważnić,udaremnić; abolere, tollere, irritum facere,
v.
gr. consilium, conscriptionem (
Tom. II
p. 237, a. 1513)
, fundationem (
ib. XIV
p. 268, a. 1532)
, instrumentum (
KodKKr I
p. 153, a. 1318).
N. locut.
α.
facta in mutationem
zmieniać; (im)mutare, infringere
KodMaz(L) p. 31 (a. 1293) : facta ... principum ... quantumcunque solemniter celebrata fuerunt ... per inconstantiam seu swasionem quorundam in mutationem d-untur.
β.
iure cum aliquo pro aliqua re
rozstrzygnąć spór z kimś na drodze sądowej; iure transigere
AGZ XIX p. 30 (a. 1477) : ut eosdem florenos non extraderet, quousque Katherina cum ipsa matre sua iure d-ret alias «rozeprø» pro dictis florenis.Cf. Słownik Staropolski s. v. rozeprzeć się.
3.
animos hominum sim.
a.
α.
singulorum:
trzymać w rozterce, dręczyć, trapić,niepokoić;
sollicitare,affligere,implicare, turbare
(praec.
affectibus, cogitationibus, curis, perturbationibus
sim.). Pass. saepe
i. q. być w rozterce,bić się z myślami; ambigere,dubitare.
Occ.
bać się;
metuere
RHist XXIX p. 506 (a. 1436) : homines ... auditis huiusmodi rumoribus in ... domibus formidant permanere et labores eorum attemptare d-untur.
β.
plurium:
poróżnić, skłócić, zwaśnić; dissociare,in discordia tenere
(v.
gr.
discordiis, furore, litibus sim.).
b.
zajmować, zaprzątać,absorbować; occupatum,impeditum tenere, distinere
(v.
gr.
bello).
Indicatur, quorsum distrahatur animus
sq.
in
c.
acc.
,
v.
gr.
in diversum; in varia opinionum argumenta (
FormJ
p. 60
)
,
in contraria studia (
CRIC.
p. 91, v. 23
).
Occ.
in discrimen
narażać na niebezpieczeństwo; in periculum exponere, obicere
ARect II p. 172 (a. 1550) : magistri ... in querela deposuerunt ... se ab eis inciviliter tractari ac in apertum discrimen coniici d-ive.
Constr. ad A—B
:
a.
abs.
b.
sq.
abl.
c.
sq.
in
c.
acc.
d.
sq.
inter.
II.
A.
propr. oderwać, oddzielić, odłączyć, zabrać; divellere, avellere, amovere, seiungere
1.
res
(v.
gr. laneos, sortes, terram).
N. constr. sq.
de:
ArHist V p. 93 (a. 1410) : Johannes ... uxorem ... non angariabit ... neque vestimenta de ea d-at.
2.
homines
(v.
gr.
uxorem a viro, aliquem ab alicuius consortio:
DŁUG. Hist. IV
p. 730
)
.
Occ.
uprowadzić, wysłać; abducere, relegare
KADŁUB. p. 192 : princeps raptas illustrium feminas trans ultima barbarorum exterminia iure predocinii d-erat.
B.
transl.
1.
aliquem
odwieść od czegoś, zniechęcić, powstrzymać; avertere, alienare, prohibere
a. ab aliqua re, v.
gr. a bello, devotione, laboribus, oboedientia sim.
N. refl.
uchylać się od czegoś;
recusare aliquid
DŁUG. Op. p. 439 : ceteris se ab hoc munere ... d-ntibus. b. ab aliquo.
Additur
suasionibus (
ZabDziej II
p. 328, a. 1486)
.
2. aliquid
a.
log.
t. t. usuwać,wykluczać,wyłączać; privare,alienare,eximere,excludere
WROCŁ. Dial. fol. D IIIa : determinatio ... d-ns siue alienans est, que omnino d-it siue alienat suum determinabile a principali significatu, vt ‘homo mortuus’, ibi ‘mortuus’ tollit significatum ‘hominis’.
Id. CongLog fol. d 4a: primum impedimentum regulae consequentiarum est, quando termini sic se habent, quod vnus est determinatio d-ns alterius, ergo non sequitur: Paulus est homo mortuus: ergo Paulus est homo et Paulus est mortuus.
BYSTRZ. Log. fol. d Ib : mortuum est determinatio privans et d-ns significatum hominis.Ita saepius.
b.
causam
odłożyć,przełożyć,odroczyć; differre,transferre
PrPol p. 304 (a. 1394) : M. astitit in terminis ... et in ipsis non fuit judex et subjudex et habet causam d-re ad terminos Siradienses.
Constr. ad
A-B:
a.
abs.
b.
sq.
abl.
MARTIN. OP. Chr. p. 142 : d-bant coria scutis.
Dogiel IV p. 295 (a. 1534) : neque ... patiemur, ut provincia nostra et dominium ... nobis a quoquam abalienetur aut d-atur.
c.
sq.
ad, cf.
d.
sq.
trans, cf.