- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- L.
- A.
- N.
I.
intrans.
A.
propr.
1.
zejść z drogi, zboczyć, zwrócić się w inną stronę; (via) deflectere, deverti, se aliorsum conferre.
Syn.
abire (
Tom. V
p. 319, a. 1520)
, devenire (
AGZ V
p. 161, a. 1448
;
CodEp III
p. 110, a. 1461)
, diverti (
AKapSąd III
p. 233, a. 1431).
Indicatur unde
a . sq.
abl.
, v. gr.
itinere (
DŁUG. Hist. III
p. 477,
cf.
Th.
V 1, 191,30
sq.
).
b.
sq.
ab.
N. de loco: być odległym;
remotum esse, distare
*Tom. III p. 373 (a. 1515) : oppidum ... aliquantulum a via mea recta d-ret.c. sq. de.
N. in imagine de ratione agendi
CorpJPIII p. 445 (a. 1519) : de decreto huiusmodi iudiciali utraque pars non debet nec ad dextram nec ad sinistram d-re. Sed cf. infra 32.d. sq. ex :
KADŁUB. p. 84 : Boleslaus dux e campo certaminis non d-vit.
DŁUG. Hist. II p. 144 : Romanus ... dux ... e praelio ... periculum vitaturus d-at.Indicatur quo (ad vim vocis veniendi saepe accedit) a. sq. ad.
N. locut.
α.
ad partem
schronić się w ustronne miejsce; secedere in locum secretum
KodUJ II p. 111 (a. 1449) : timui de violentia corporis mei et ad partem d-vi.
β.
in imagine
nec ad dextram nec ad sinistram
iść prostą drogą; rectam viam tenere (e Vlg.
Deut. 2,27 et I Reg. 6,12 CodEp I 2,
p. 173, a. 1458; CorpJP II I p. 445, a. 1519).
Simili sensu
nec a dextris nec a sinistris (
*Dogiel IV
p. 139, a. 1446)
. b.
sq.
in
c.
acc.
c.
sq.
trans :
CodVit p. 447 (a. 1419) : fraternitas vestra trans mare disposuit d-re visurus terras ... successionis vestre.Indicatur quare a. sq. ad c. gerundio
AKapSąd III p. 233 (a. 1431) : ad fratrem suum ... d-vit ad conferendum cum eodem.b. sq. pro :
DokKujMaz p. 185 (a. 1250) : si ... uenatores ad aliquam talium uillarum pro nocturno d-re contingerit (cf. KodPol II p. 602).
KodMp II p. 174 (a. 1389) : qui ad eandem villam pro succidenda silua d-uerint.
DŁUG. Hist. I p. 221 : arcem ... in quem sic ... pro quiete d-bat Boleslaus dux.c. sq. part. fut. act. , cf.
2.
schylać się, chylić się; inclinari
a.
de aedibus ad aliquam partem (
AKapSąd III
p. 226,
a. 1428)
, ad ruinam (
StPPP XII
p. 420, a. 1496).
b.
de animantibus
PEREGR. fol. c Ib : magni si volunt per hoc hostium intrare, oportet d-re.
c.
de die
in vesperum
et abs.
(
GALL
p. 147, 16
;
Tom. VII
p. 306, a. 1525
;; cf. Th. V 1, 191,80 sqq.).
d.
part.
praes. loco adi. : krzywy; positione recta depulsus, obliquus
VITELO Persp. p. 136 : cum situs unius oculorum fuerit d-ns, tunc ... perueniunt duae formae illius rei uisae diuersi situs.
B.
transl.
I.
przechodzić w coś, zbliżać się do czegoś, zmieniać się w coś; ad aliquid accedere,vergere ad aliquid, abire in aliquid
a.
concr. de coloribus et formis, v.
gr.
ad brevitatem (
DŁUG. Op.
p. 419
)
, ad rotunditatem
(
id. Hist. I
p. 37
),
ad viriditatem
(
id. Op.
p. 307
)
, ad nigredinem
(
WAPOW. Chr.
p. 70
)
, in choleram
(de humoribus, qui dicebantur
DŁUG. Op.
p. 553
),
item de locis
ZapSądWp p. 167 (a. 1403) : limites ad partem d-ntem ad Wilcowo.
CALLIM. Hist. p. 140 : Bułgaria ... a meridie in Thraciam d-at.
b.
abstr.
in deteriora (
ConcPol X
p. 328, a. 1257
,
cf.
KodWp I
p. 321
;
;simili sensu in deteriorem statum:
Tom. III
p. 45, a. 1514)
, ad humiliora (
ib. IX
p. 220, a. 1527)
, ad defectum (
PommUrk III
p. 341, a. 1298
et saepius), ad (in) lapsum (occasum:
KodKKr II
p. 227, a. 1398
;
CodEp III
p. 469, a. 1500)
, ad numerositatem annorum vel vetustatem et corruptionem (
KodTyn
p. 239, a. 1426)
; item de hominibus in ambiguum
(i. e. in dubitationem
FormJ
p. 12
)
, in servitutem (
DŁUG. Op.
p. 442
)
, in senectam et dissolutionem (
id. Hist. III
p. 252
).
2.
skłaniać się, zwracać (ku czemuś lub komuś);
inclinari, se conferre ad aliquid, aliquo tendere
a. ad aliquid, v. gr. ad cultus divini officii ampliationem (
PommUrk VI
p. 132, a. 1322)
, ad haereticam pravitatem (
SSrSil IX
p. 56, a. 1464)
, ad (in) aliquam partem (praec.
de iudice eiusve sententia
JAC. PAR. Tract. fol. A IVb
et saepius), ad virtutem (
GŁOG. Phys. fol. b 4a)
, ad prohibita (
KodWp III
p. 59, a. 1357).
N. locut.
ad matrimonialem statum
wstąpić w związki małżeńskie; nubere
RHist II p. 186 (a. 1382) : si ... Dorothea ... ad matrimonialem (ed. matrimonium) d-ret statum.
Simili sensu
ad consortium viri (
ŁASKI ComPriv
fol. 239b
)
, ad secundas nuptias (
AGZ XVI
p. 346, a. 1504)
, ad torum alterius viri (
KsgŁawKr
p. 94, a. 1373).
b.
ad aliquem :
PommUrk VI p. 176 (a. 1323) : vasalli ... possunt ... absque ... scrupulo ad ... Magnopolensem d-re et eum tenere pro domino.
2.
oddalać się, uchylać się, odchodzić, unikać;
discedere, recedere, vitare
a.
ab aliqua re concr. ,
v. gr.
a iaculo (
DANT.
in
Tom. XIII
p. 160,
a. 1531),
praec.
tamen ab
abstr.
,
v.
gr. a studio
(litterarum
AKapSąd III
p. 185, a. 1515)
, a fide et a vita monastica (
MARTIN. OP. Chr.
p. 206
)
,
a pietatis operibus (
*DyplMog
p. 19, a. 1253)
, a prisco fulgore (
DŁUG. Op.
p. 442
)
, ab aureo saeculo (gravitate morum:
ArPrawn VI
p. 66,
a. 1529).
N.
α.
iur.
a iurisdictione alicuius
(
AKapSąd II
p. 488, a. 1431),
simili sensu per ellipsim
abs.
ARect I p. 72 (a. 1474) : voluit esse contentus de iurisdicione ... domini rectoris et in eadem contra ... Iohannem de iusticia experiri super debito ... si ... Iohannes non d-uisset. Hos sensu multo saepius trans., cf.II B I.
β.
a nominis sui denominatione
zmieniać nazwę; nomen suum mutare
DŁUG. Hist. I p. 10 : Vistula plurima ... flumina ... excipiens, a sui nominis denominatione non d-at.
b.
ab aliquo odstępować, porzucać; ab aliquo recedere, aliquem deserere
*SSrSil VII p. 3 (a. 1447) : ut ... ab infantulo Ladislao ... d-rent Wratislavienses.DANT. in
Tom. V p. 70 (a. 1519) : rex Anglie d-ns a Gallis totus est novi cesaris.
2.
abs. ustępować, kończyć się, słabnąć; desinere, debilitari, minui.
N. de hominibus
DŁUG. Hist. V p. 357 : Cruciferi ... victi d-re et ad ruinam tendere coeperunt.
II.
trans.
A.
propr.
1.
odwracać, kierować w inną stronę; avertere, aliorsum dirigere, v.
gr.
aquam piscinae deorsum (
AGZ XI
p. 78, a. 1433)
, oculos in terram (ex
Vlg.
Ps. 140,4
KodMaz(L)
p. 42, a. 1321),
item
abstr. auditum (
ARect I
p. 257, a. 1488
;
KH XXXVII
p. 125, a. 1465)
.
N. refl.
in aliud latus (
JAC. PAR. Serm.
fol. 187b
)
.
2.
pochylać, schylać, przechylać; demittere, inclinare, v.
gr.
vas (cervisiae
AGZ VI
p. 144, a. 1471)
.
N. locut.
lumina somno
zasypiać;
obdormire. Refl. et pass. pochylać się, zniżać się, schylać; demitti, declivem fieri, deorsum inclinari. Dicitur de
monte (
KodWp I
p. 210, a. 1245
:
qui mons
super villam Malogoscz d-atur).
Item de
luce
(
VITELO Opt.
p. 182
:
si ... descenderit lux d-ta in uitrum plenum uino).
B.
transl.
I.
oddalać, uchylać, odrzucać; removere, reicere, respuere, v.
gr.
caliditatem (diaboli
Lites I
p. 456, a. 1337)
, invidiam potentiae (
KADŁUB.
p. 19
)
, nexum mortis perpetuae (
KodWp II
p. 326, a. 1316)
, omnem iactantiam a se (
JAC. PAR. Sejm.
fol. 13a
),
item pacis dulcedinem (
*PP II
p. 61, a. 1448)
, foedus pacis (
CodVit
p. 424, a. 1418)
, conatus amicorum (
DŁUG. Op.
p. 14
).
Occ.
α.
censum
znieść;
tollere
Visit. p. 232 (a. 1512) : dominus ... d-vit praefatum censum.
β.
honorem
nie przyjąć;
recusare
MARTIN. OP. Chr. p. 144 : quum ... ad pedes eius Petri procidens d-rem cathedrę honorem.Praec. iur. t. t. iudicium (forum) sim.:wysunąć zarzut niewłaściwości sądu; iudicium, coram quo causa agitur, minime competens esse declarare
AKapSąd II p. 5 (a. 1404) : Nicolaus d-ns forum, nolens respondere, petens se ad dominum capitaneum remitti.DŁUG. Hist. IV p. 226 (litterae Vladislai regis
a. 1419) : oratores mei illorum nuntiorum, qui tam facile contra me pronunciaverunt, iudicium d-arunt.
ArLit I p. 11 (a. 1429) : si ... una pars ... velit forum Collegii d-re, signum est, quod querit effugium.Ita vulgo saec. XV—XVI.
N. glossam Pol.
GLcerv p. 521 : d-re forum <<wchodzić prawa abo sądu».
Item
testimonium
alicuius
ARect I p. 364 (a. 1494) : dominus testimonium d-ns ob absentiam principalis ... decreuit sententialiter etc.
2.
unikać, stronić, uchylać się od czegoś; vitare, fugere
a.
sq.
acc.
,
praec.
periculum sim.
(
DŁUG. Hist. I
p. 261 et passim), certamen, bellum sim. (
ib.
p. 199
et vulgo), item sacrilegium (
KADŁUB.
p. 12
)
, tyrannidem alicuius (
DŁUG. Op.
p. 57
).
b.
sq.
inf.
c.
sq.
quin
(post negationem)
NIC. BŁ. Serm. III p. 91 : nemo d-re poterit, quin vnum istorum martyriorum patiatur.
3.
ad (in) aliquid
skłonić, nakłonić; inducere, impellere, praec.
cor (animum) alicuius (suum)
KADŁUB. p. 70 : qui cor suum d-vit in verba malicie (alluditur ad Vlg. Ps. 140,4 ).Ita saepius.
KomKadł p. 506 : vt ... posset ... animum ... Cazimiri ... ad clementiam d-re.Cf. Th. V 1, 192,24 sqq.
Item
misericordiam suam in aliquem (de Deo
Tom. XII
p. 193, a. 1530)
.
Refl. et
pass.
a.
zwracać się ku czemuś, popadać w coś; aliquo se convertere, delabi, v.
gr.
in peius
(
CodSil X
p. 272, a. 1422
; simili sensu
in retrogradum
ib. II
p. 166, a. 1375)
, in extremitatis vitium (
FormJ
p. 103
)
, ad aliquem (
ArHist VIII
p. 332, a. 1499
:
pallatinus Vallachie magis se d-bat ad alios quam ad ipsos),
b.
przejść na czyjąś własność, stać się czyimś udziałem; alicui cedere, obtingere
PommUrk VI p. 88 (a. 1321) : ortus predictus cum domo ... ad Sanctum Spiritum (i. e. ad ecclesiam S. S. )se d-et secundum condicionem antedictam.
KodUJ IV p. 2 (a. 1507) : nequissima mors indicta est homini, quae in posteros est postmodum d-ta.
4.
ab aliqua re
odwodzić, odwracać; avertere,
v. gr.
cives a sancto proposito (
*SSrSil VII
p. 146, a. 1467).
5.
gram. odmieniać (przez przypadki i liczby);
per casus numerosque flectere. Additur abl. modi
numero multitudinis (
URSIN.
p. 106
),
vel
adv.
pluraliter (
ib.
p. 34
).
6.
kierować; regere, dirigere
Tom. X p. 194 (a. 1528) : Dominus Deus, qui cor regis d-at ac cujus est certior ... merces quam cujuspiam alterius.