- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- A.
- N.
I.
propr.
A.
1.
homines
a.
wyprowadzać, uprowadzać, zabierać; deducere, abducere. Additur
secum (
DŁUG. Hist. I
p. 247
).
Glossa
Pol.
AGZ XV p. 543 (a. 1490) : qui tempore nocturno nobili Petro ... e-xit alias «vijkoczowal» de bonis ... hominem Fyedor.Refl. Wyjść, wynieść się; discedere, se aliorsum transferre. Occ.
α.
wygnać, wypędzić;
expellere.
Additur
cum face (
ArPrawn X
p. 237, a. 1408).
β.
cohortes
wyprowadzać do boju;
in proelium ducere.
N.
hastas
wystawić zbrojnych ludzi na wyprawę wojenną; homines armatos ad expeditionem bellicam adducere
RachJag p. 198 (a. 1394) : Zyndramoni super duas hastas, quas e-re debet ad expeditionem, quando dno regi placuerit.
Constr. sq.
de ... ad.
b.
towarzyszyć (w drodze), zwł. udzielać panującemu lub jego sługom środków transportu z tytułu powinności prawa książęcego; comitari, domino terrae eiusque apparitoribus currus iumentaque praestare (iuris ducalis quod dicebatur onus)
KodKKr I p. 56 (a. 1254) : si ducem per aliquam castellaniam eorum contingerit pertransire, ab hominibus episcopi semel in anno debet e-j et in sumptibus procurari in signum dominij et iuris patronatus.
KodWp II p. 20 (a. 1289) : qui Petrus ... gratanter ... nos suscipiens, universa necessaria ministravit, extra civitatem Gneznensem sub omni tranquilitate e-ndo.
Item
episcopum :
Visit. p. 422 (a. 1303) : quotiens ... illuc accesserimus (dicit archiepiscopus ) nos et currus nostros ad stationem nostram incolae e-ent.Cf. DEDUCO I B 3 et DUCO I B 1 b.
c.
prolem
sim.
(in lucem):
zrodzić, spłodzić, wydać na świat; gignere, parere, procreare, edere
Dogiel I p. 57 (a. 1440) : regina ... volens hoc regnum ... regimini ... Alberti regis nati posthumi, hoc est post ejus obitum in lucem e-ti ... subiicere.
ArHist V p. 110 (a. 1453) : quam tamquam adulter occultus deflorauit, cum ex ea prolem femineam e-xit.
Ib. p. 152 (a. 1470) : Gregorium ... cum ea carnaliter cohabitasse et ex ea prolem masculini sexus (ed. secus) e-isse et procreasse.Ita saepius.
Constr. sq.
ex (aliqua femina) ut supra et saepius.
Item
ex se (
ADAM
p. 318
)
.
2.
res
a.
α.
aquam
sim.: odprowadzać, skierować w inną stronę; aliorsum ducere, derivare. Refl.
(de flumine) zmienić koryto; alveum mutare
KodUJ II p. 266 (a. 1469) : ego ... misi aquam in ... alveum antiquum et fluxit ipso … sed post hoc aqua violenta inundatione se e-xit et ego non obligor de novo ipsam ad alveum antiquum inducere.Cf. DEDUCO I A 3 et DUCO I B 2 a.
Constr. indicatur quo
? ad (
CorpJP III
p. 454,
a. 1519
:
si aliquis de fluvio communi currenti per villam e-xerit aquam ad suum ortum etc.),
vel
super (
KodKKr II p. 1, a. 1304 : aquam ... e-tam de fluuio ... Rudaua ... super molendinum suum).Indicatur unde? de et 4 et saepius. Indicatur qua via (quo modo)? sq. per:
PommUrk V p. 230 (a. 1315) : aqua ... per aliquos meatus extra suum naturalem et primordialem effluxum ... effodiatur seu e-atur.
KodMp III p. 116 (a. 1358) : uoluit fodere foueam inter ripas ... et e-re aquas per campos aut agros.
StPPP VIII p. 865 (a. 1400) : Paschco ... e-xit Mszuram per eandem foueam de fluuio Dunayecz.Ita saepius.
β.
lacrimas, suspiria
wydawać, wylewać; fundere, trahere.
b.
α.
Wywozić, przewozić, przenosić (na inne miejsce); evehere, deducere, deportare, aliorsum transferre,
v.
gr.
ligna (
KodMp II
p. 72, a. 1244
;
CodEp III
p. 521, a. 1432
et saepius),
fimum
(
DŁUG. LibBen I
p. 110
;
id. Op.
p. 204
;et saepius;
simili sensu
cloacam :
KsgŁawKr
p. 308, a. 1396)
,
frumentum (de campo :
AGZ XIX
p. 163, a. 1506)
.
Occ.
vendendi gratia
ArPrawn VI p. 174 (a. 1554) : facultas omnibus concessa est frumenta ... extra regnum e-ndi.
β.
wyjmować, wyciągać,wydobywać;
depromere, aliquid conditum promere, proferre,
v.
gr.
cultrum, gladium e vagina
sim., item
intestina e corpore (
DŁUG. Hist. IV
p. 454
)
,
aquam
i. q. haurire(
WiadPol
p. 198, a. 1583)
,
lateres (de fornace :
CracArt I
p. 46, a. 1408)
.
Occ. zrobić odpis, skopiować; describere, litterarum novum exemplar conficere
StPPP II p. 604 (a. 1451) : de eodem libro sentenciam minime e-erunt.
AGZ XVI p. 21 (a. 1464) : hanc inscriptionem pars utraque consensit inducere in librum terrestrem; quas inscriptiones ambe partes comiserunt ... Johanni Bal ... inducere in librum terrestrem et eciam e-re.
Constr. unde?
de vel
ex. quo? ad vel extra (
).
N.
adversus aliquem :
Tom. XIII p. 363 (a. 1531) : nec viderunt adversum se gladium e-tum.
γ.
oddać komuś coś, wydać, przekazać (na własność); aliquid alicui dare, reddere, (possidendum) tradere
KodKKr II p. 137 (a. 1389) : cupiens ... ne bona ... ad nullum alium, quam ad consanguineos eius ... post mortem ipsius conuertantur et e-antur.
B.
1.
(homines) przyprowadzać, zwł.
iur.
t. t.
sprowadzać kogoś jako świadka, przedstawiciela urzędu lub rozjemcę; adducere, praec.
iur.
t. t.
aliquem testem, magistratum, arbitrum
KsgGrWp I p. 66 (a. 1389) : Albertus ... eundem testem non e-xit.
KsgLub p. 4 (a. 1443) : heredes ... tamquam actores e-erunt parochiam contra nobiles Annam et Johannem.
AGZ XIX p. 331 (a. 1449) : debent e-re per duos nobiles terrigenas super festum s. Adalberti ... ad granicies (infra si que pars duos dominos non adduxerit).
StPPP VI p. 313 (a. 1527) : ad quas granicies perficiendas ... officium succamerarii e-bant.Ita saepe.
N. glossas Pol.
KsgLub p. 19 (a. 1447) : nobilis Anna ... e-xit alias «wystauila» parrochiam prout habuit diem assignatum.
N.
ministerialem
sprowadzić woźnego celem przeprowadzenia wizji lokalnej; ad rem praesentem cognescendam arcessere
AGZ XIV p. 219 (a. 1446) : Jurgi recepit ad visionem pro ista causa et ministerialem e-erunt alias «vyvyedzono».Cf. DUCO I A 1a—d.
2.
(
res) sprowadzać, przywozić, importować;
invehere, importare
Tom. VI p. 34 (a. 1522) : maiestas regia vini ... magnam copiam ex Vngaria ... item ex Venetiis ac aliis locis res plurimas ... e-re solet absque solutione vectigalium et teloneorum.
C.
res
1.
wywozić, wynosić coś na górę; sursum efferre, trahere.
Praec. wznosić, budować; in altum exstruere, aedificare.
N. sq. abl.
CracImpr p. 270 (a. 1565) : aedificia tam muris e-ta quam roboribus exstructa.
2.
de extentione per locum, lineam: prowadzić, wieść, (pass.) rozciągać się; ducere, (pass.) tendere
VITELO Opt. p. 26 : esto circulus ABCDE, cuius centrum K et eius diameter EHE e-atur et fit, ut ab aliquo puncto suo, quod fit F, lineae FA et FD contingentes circulum ducantur.
Ib. p. 83 : linea AC ... producta ultra punctum C ad punctum H propinqua fuerit eidem perpendiculari e-tae ultra punctum C ad punctum H.
Ib. p. 4 : superficiem planam sphaeram contingere dicimus, quae cum sphaeram tangat, ad omnem partem e-ta non secat.
COPERN. Rv p. 429 : e-atur ex centro terrae AD recta linea tangens orbem.
Inde
a.
de
via
wieść, wyprowadzać; aliquo ducere, deducere
DŁUG. LibBen II p. 412 : item habet ecclesia agros ... secus viam, quae e-it in Kollossy.
b.
limites
wytyczać, wyznaczać granice; ducere, designare
AGZ VIII p. 127 (a. 1456) : tandem ... episcopi actoris homines iidem quatuor ... granicies inter montem et prata ipsi contigua ... ex una et Zamosscze partibus ex altera recte secundum flumen a graniciebus Zabloczcze usque ad granicies Radimpnenses e-erunt et demonstraverunt ac propriis iuramentis ... firmaverunt.
AGZ VI p. 68 (a. 1461) : dominus Svynka obligatus est e-re (ed. aducere) granicies alias «wyvyescz albo wyechacz granycze» ad dictam villam spectantes.
Ib. infra si autem ... dominus Swynka nollet granicies e-re.
JusPol p. 375 (a. 1531) : testes ... in causis e-ndi et probandi granicies et scopulos.Ita saepius. Cf. DUCO I B 2 c. Occ. przesunąć; producere
AGZ XVI p. 354 (a. 1504) : conquesti fuerant, quod Pelka reformando ... aggerem e-isset ultra antiquam consipacionem, debebunt eciam prefati domini ... iusticiam facere reviso aggere, si excessit Pelka ultra antiquam limitacionem.
II.
transl.
A.
de hominibus
1.
refl.
a.
(e
Pol.
wywieść się)
udowodnić słuszność swojej sprawy, oczyścić się z zarzutów; causam suam coram iudice probare, alicui satis facere (praec. nobilem originem suam comprobare)
RotKość p. 222 (a. 1414) : Petrassius ... debet se testibus e-re erga dominam Margaretham.
RHer III p. 26 (a. 1432) : decrevimus, quod praefatus Spak se debet e-re ad proximos terminos regales in Konin fiendos ... post patrem duos seniores ... post matrem similiter duos ... quos potitur habere.
ArHist III p. 142 (a. 1445) : nobilis Stanislaus ... nobilibus Janek ... et Johanne ... est sufficienter de infamacione nobilitatis e-tus.
RH IX p. 110 (a. 1459) : ibi debent se coram domino rege e-re, quod fuerunt in bello.Ita saepius. Simili sensu act.
ArHist III p. 332 (a. 1424) : extunc decreuimus sibi e-re et dicere clipeos ... et ipse dixit post patrem quod esset Lubow ... item post matrem Corabyew.Cf. DEDUCO II B 3 b.
Constr. indicatur coram quo
?
α.
sq.
dat.
StPPP IX p. 176 (a. 1501) : ius decreuit, quia Paulus ... Stanislao ... peccunias debet dare et Paulus si posset habere legale impedimentum debet portare hic ad ius et nobili Stanislao ... se e-re sibi.
β.
sq.
coram
supra 20
et saepius. Indicatur quare?
α.
sq.
acc.
supra 13.
β.
sq.
abl.
supra 11
et 17
et
AGZ XIX p. 461 (a. 1500) : dictus Issaycoram iure e-xit se marcipotatoribus ... honorem suum expurgando.Ita saepius.
γ.
sq.
per:
NieznHer p. 20 (a. 1448) : suam nobilitatem per testes expiauit et se e-xit per duos testes post patrem de armis Lelyw.Indicatur qua de re
α.
sq.
de
supra 18.
β.
sq.
quod
supra 21.
b.
se de iudicio
sim.: opuścić sąd, uchylić się od stawiennictwa na rozprawie, zrezygnować z roszczeń; causa nondum peracta iudicium relinquere, abire, iuri suo renuntiare
KsgGrWp II p. 219 (a. 1394) : Andreas ... et Szestrzienicz luerunt duas penas ... pro eo, quod se e-erunt de judicio.
ZapSądWp I p. 134 (a. 1403) : episcopus Poznaniensis ex vna et Wilk ... parte ex alia e-erunt se de iudicio et compromiserunt in arbitros.Item aliquem pozwolić komuś opuścić sąd, uwolnić od zobowiązań stronę przeciwną w sądzie; partem adversam de iudicio abire sinere, vindiciis liberare, dimittere
AGZ XI p. 83 (a. 1434) : reus dixit: domini, dignemini decernere pro lucrato, ex quo me actor e-xit et solus discessit a iure.
Ib. ego te nunquam e-xi, sed nunc sto et volo querulare contra te; exinde dixit reus: paratus sum pro XV ad stateram, quod me e-isti pro lucrata et amissa causa (cf. supra: actor ... reum reduxit alias «wzwyodll», actor ivit a termino iudiciali).
Ib. XV p. 87 (a. 1468) : predictam causam … iudex ... non iudicavit, volens ipsum Zayn de termino e-re alias «wywyescz».
N. sq.
ad
odwołać się, apelować do wyższej instancji; ad iudicem superiorem provocare
StPPP II p. 282 (a. 1423) : Izaak Judeus e-xit se de isto jure ad jus domini palatini.
2.
trans.
a.
aliquid
wykazać, dowieść; demonstrare, comprobare
StPPP II p. 955 (a. 1505) : qui cives ... istas meas recognitiones ipsis in acta presencia inscripserunt et induxerunt, e-ndo eorum innocenciam, ubi eis necesse fuerit et possibilitas postulauerit.
b.
aliquem
wywieść w pole, oszukać; fallere, decipere
AAlex p. 51 (a. 1501) : item quod nollet, quod ita e-tus esset, sicut quondam per patrem reverendae maiestatis pater ipsius caesaris, qui nullo illius maiestatis auxilio supportatus, fuerat bello fusus.
B.
de rebus
1.
a.
genus, originem
sim.: wyprowadzać, wywodzić; derivare, ducere, trahere.
Constr.
sq.
de vel ex.
b.
phil.
pass. wywodzić się, powstawać z czegoś, pochodzić; deduci, derivari, oriri ex aliqua re
GŁOG. Alex. II fol. c IIa : forma fit et e-itur de potentia materie.
STOB. Parv. fol. B Ib : ex ea materia non posset e-i forma sine agente.
GOST. Th. fol. c Ia : esse est causatum et primum inter alia causata, hoc enim non e-itur ex aliqua re natura vel intellectu.
2.
a.
sprowadzać, doprowadzać do jakiegoś stanu;
in aliquem statum (ad)ducere
GOST. Th. fol. f Ia : intelligens enim est id, quod de potentia in actum factum est, quo autem intelligit, est ratio intelligibilis per actum intelligentie agentis possibilem e-ns in actum.Cf.
N.
in notitiam (memoriam)
tyle co: przekazać;
i. q. tradere
CodSil IX p. 219 (a. 1250) : opere pretium est... que in longevam e-nda sunt (ed. educanda) notitiam, quibusve subsistant nutrimentis, confoveri memoria litterarum (cf. *PreussUB I 2, p. 95, a. 1260; BreslUB p. 28, a. 1261).
*PreussUB I 2 , p. 475 (a. 1301) : racionis conswevit industria ea facta, que in longevam e-nda sunt memoriam ... scriptis ... perhennare (cf. *ib. p. 506, a. 1303 ubi legitur: educanda et PommUrk IV p. 258, a. 1306).
3.
singularia
a.
przedstawić, opisać; exponere, describere
APozn III p. 93 (a. 1504) : eandem ... tutoriam modo premisso e-tam et factam atque institutam.
b.
morbum
usunąć, wyleczyć; tollere, sanare
CRIC.
in
Tom. V p. 353 (a. 1521) : arcessere medicum, qui ... amarioribus poculis animi mor bum e-ret.Cf.
c.
aliquid ad utilitatem suam
obracać na swoją korzyść;
i. q. convertere
PP II p. 57 (a. 1450) : ipsis nobilibus ... auri... querendi ... fodiendi ... ac ad ... ipsorum vtilitatem e-ndi ... damus plenam ... facultatem.Cf.
III.
fungitur vice vocis educandi: wychowywać (rarissime saec. XV—XVI).