- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- L.
- A.
[abl.
sg.
f.
extra :
DokImbr
p. 106 (a. 1436)
:
ab extra parte monasterii.
gen.
pl.
f.
extrarum:
CodVit
p. 697 (a. 1425)
:
extrarum seu exterarum partium.]
I.
propr. zewnętrzny, znajdujący się na zewnątrz, po zewnętrznej stronie; externus, extra
positus.
Locut.
exteri lacus
koniec jeziora? lacus pars extrema?
KodWp I p. 260 (a. 1251) : tendunt termini ... directe post locum dictum Andree lacus e-osque lacus, Capita Canina dictos.
II.
transl.
1.
obcy, cudzy;
alienus.
2.
zagraniczny, obcy, cudzoziemski;
peregrinus.
Occ.
α.
subst.
exteri,,
-orum
m.
cudzoziemcy; alienigenae, peregrini.
β.
locut.
ad exteras (partes)
za granicę; peregre
APozn II p. 154 (a. 1485) : postquam ... ad e-as partes gracia sui artificii prosequendi sese conferre voluerit.
Ib. p. 382 (a. 1499) : talis socius debet aduc studere ... aut saltem ad e-as proficere alias «wandrowacz».comp. exterior, -ius
I.
propr. zewnętrzny, znajdujący (odbywający, dziejący) się na zewnątrz; externus, qui extra, foras, parte externa est (agitur, fit).
Saepius occurrit
subst.
exteriora,,
-um
n.
a.
powierzchnia, to co jest na wierzchu, widoczne; ea quae apparent, (in parte alicuius rei externa).
b.
sprawy zewnętrzne, świeckie, dotyczące ciała, a nie duszy;
ea quae ad corpus, non ad animam pertinent
MARTIN. OP. Marg. fol. o 2b : talis ponendus est in regimine, qui non solum de salute animarum, verum etiam de e-bus sit sollicitus.
KodMp I p. 193 (a. 1320) : sanctimoniales ... in loco tuto ... ab e-bus secluse ... deuocioni ... vacare ... valeant.Ita saepius.
Inde
c.
i. fere q. posługi fizyczne; famulorum labores
MARTIN. OP. Serm. fol. 231a : cum due sanctimoniales seruum Dei, qui sibi (i. eis ) ministrabat e-a ... multis contumelijs afficerent etc.
JAC. PAR. I p. 133 : sed forte in officialibus et in amministracione rerum e-um laborantibus magis excusabilior potest esse esus carnium.Ita ib. saepius.
II.
transl. zagraniczny, znajdujący się poza granicą jakiegoś terenu; peregrinus, qui extra terrae fines est.
N.
subst.
exteriora,,
-um
n.
zagranica; terra externa
KADŁUB. p. 188 : ad e-a sese explicat virtus Kazimiri, patrie dedingnata limitari ergastulo.superl. extimus, -a, -um
I.
adi.
najdalszy, najodleglejszy; ultimus, maxime remotus (saec. XVI in. ).
II.
subst.
extima,,
-orum
n.
krańce, szczyty; finis, terminus (saec.
XIII in. ).
superl. extremus, -a, -um
I.
propr.
A.
de loco
1.
ostatni, końcowy, znajdujący się na końcu, krańcu, brzegu; extimus, ultimus, in rei fine, margine positus.
Locut.
α.
pars extrema
najwyższa część, tj. dach;
i. q. altissima,i. tectum
ChrMP p. 526 (= p. 55 Kűrb.) : ecclesie Gneznensi partem e-am de plumbo tegere fecit.
β.
extremis digitis
powierzchownie;
obiter.
γ.
manum extremam alicui rei imponere
wykończyć coś, doprowadzić do końca; aliquid perficere, ad finem perducere (saec. XVI).
δ.
sub extremam manum cadere
zostać doprowadzonym do końca; ad finem perduci, perfici (saec.XVI).
ε.
ad extremum unguem
dokładnie, gruntownie; accurate, diligenter, perfecte (saec. XVI).
2.
daleki, najdalszy, oddalony, najdalej położony; longinquus, maxime remotus.
3.
zagraniczny; peregrinus, externus
DŁUG. Hist. I p. 280 : e-a finitimorum conducebat auxilia et ... nobilitatem ... et plebem servosque in militiam asciverat (cf. ib. infra proprii et externi militis a se conducti).Occ. subst. extremi,, -orum m. cudzoziemcy; alienigenae, peregrini
KADŁUB. p. 124 : donec omnes (ed. omnis) pene e-orum exercitus convertuntur.
B.
de tempore: ostatni, końcowy; postremus, supremus, novissimus, ultimus.
Praec.
1.
voluntas
ostatnia wola, testament; testamentum, suprema voluntas
STAN. OFM p. 783 : congruum et decens est, ut e-a voluntas defuncti adimpleatur.
AKap Sąd II p. 161 (a. 1449) : meum ultimum testamentum et voluntatem e-am facio.Ita saepius.
2.
eccl.
unctio
sakrament ostatniego namaszczenia;
sacramentum unctionis ultimae
StSyn III p. 12 : e-a unccio est quintum ecclesiasticum sacramentum.
AKapSąd II p. 103 (a. 1437) : unccione e-a fuit unctus.Ita saepius.
3.
ostatnie chwile życia,śmierć; vitae finis, mors;
occurrit in his
locut.
tempora vitae extrema (
StPPP VI
p. 154, a. 1519
et saepius);
valetudo extrema (
KADŁUB.
p. 76
)
;
diem (vitae suae, suum) extremum claudere
(
AKapSąd II
p. 103, a. 1437
et saepius; obire:
KodKrak
p. 617, a. 1474)
; vitae terminus ultimus et extremus (
StPPP II
p. 579, a. 1448)
; dies extremae peregrinationis (
AKapSąd III
p. 73,
a. 1499).
4.
examen, iudicium, messio
sim.: sąd ostateczny; iudicium supremum
KodMp II p. 27 (a. 1217) : in e-i iudicij examine ... eius lucerna a Domino ... extinguatur.
KodWp I p. 129 (a. 1233) : necesse est nobis diem e-e messionis nunc operibus prevenire.Ita saepius.
Item
iudex extremus :
KodMp IV p. 216 (a. 1424) : e-i iudicis iram.
II.
transl.
1.
skrajny, krańcowy, ostateczny;
summus, maximus, miserrimus, periculosissimus.
2.
zły, najgorszy, najniższy; deterrimus, vilissimus, minimi aestimandus.
3.
singularia
a.
obopólny,
tj. znajdujący się z dwu stron czegoś; ex utraque alicuius rei parte situs
RH VI p. 237 (a. 1412) : se expurgare wlgariter «viuescz» vicinis utriusque partis curie eius sedentibus, quod dicitur e-is, wlgariter «obopolnima szanszadoma».
b.
konieczny,
tj. nieodwołalny, definitywny; irrevocabilis
RFil XXIV p. 48 (saec. XV med.med) : «osandzenya konyeczneho» sentencie e-e.
III.
subst.
extremum,,
-i
n.
A.
propr.
(sg. et pl. ,
abs. vel sq.
gen. )
1.
de loco: koniec, kraniec, brzeg, kres, granica; finis, terminus, margo, ora.
N. pośladki; nates
DŁUG. Hist. IV p. 160 : ventrem distentum et porrectum, e-a vero habens coarctata.
2.
de tempore: koniec, kres, ostatnia chwila, końcowy okres; finis, exitus, tempus ultimum. Praec.
a.
spectat ad finem vitae in his
sc.
locut.
in extremis (
N. glossam Pol.
RFil XXIII p. 279, a. 1449 : «w konyeczne godziny»vel «czaszy», in e-is), ad extrema (vitae) deduci ( ArHist XII p. 261, a. 1371 et saepius), devenire ( PommUrk I p. 76, a. 1185) ; in extremis agere, esse, item laborare ( MARTIN. OP. Serm. fol. 227a et passim); poni ( PEREGR. fol. C IIa et saepius); vitae extrema determinare ( StPPP II p. 391, a. 1434).
Inde meton. de
regno :
Tom. VIII p. 287 (a. 1526) : ne regnum ... quondam florens nunc ... ab ... hoste adeo quassatum et afflictum existens et pene e-is laboret, funditus intereat.
b.
locut.
ad extremum
α.
na koniec, wreszcie; postremo,
denique.
β.
doszczętnie, całkowicie, do końca, z kretesem; ad ultimum, prorsus, funditus.
Eodem sensu
in extremum :
AAlex p. 179 (a. 1502) : ut ... hostis ... cadat et in e-um confuse sternatur.
γ.
ostatnio; tempore novissimo
Tom. VII p. 338 (a. 1525) : experti sunt ... et antea pluries et modo ad e-um ... peculiarem gratiam nostram.in extremis na końcu, w ostatecznym rozrachunku, na sądzie ostatecznym; postremo, in iudicio novissimo
DokKKr I p. 8 (a. 1219) : sciat se excommunicationis vinculo innodari et cum Pilato in e-is portionem recepturum.
CodSil V p. 308 (a. 1340) : caveat ergo quisque ne sub colore talis gaudij doloris bibat absintheum in e-is.cineri extrema ferre uczestniczyć w pogrzebie; exsequiis adesse
ROYZ. I p. 104, v. 147 : multi oratores ... advenere, ferant cineri qui e-a beato.
3.
reszta; reliquum (saec. XVI).
B.
transl.
1.
(sg. et pl. ) skrajność, ostateczność, szczyt, coś najgorszego; summum, id quod gravissimum, deterrimum, periculosissimum est (sq.
gen.
et abs. ).
2.
pl. początek i koniec, punkty skrajne, najdalej odlegle od siebie; alicuius rei termini, initium et finis.
3.
log.
t. t.
a.
propositionis
et
abs.: człon skrajny w zdaniu; propositionis terminus primus vel ultimus
BYSTRZ. Top. fol. p 2b : per contrarietatem philosophus in proposito ... intelligit contrarietatem e-orum propositionis,qualis est inter ista duo: amicus et inimicus.
GŁOG. ExLog fol. 10b : terminus ... materialiter terminat proposicionem sicut unum e-um, sed copula verbalis non terminat sicut e-um, sed magis unit e-a ad invicem.Ita saepius. Dintinguitur subiectionis (opp. praedicationis) :
BYSTRZ. AnalPost fol. i Ia : e-a subiectionis et predicationis ... sunt illa, infra que continetur omne subicibile (ed. scibile) et omne predicabile sui generis et extra que nil est subicibile aut predicabile.
Ib. infra determinatis e-is subiectionis et predicationis seu coordinationis predicamentalis impossibile est media esse infinita.
b.
termin skrajny w sylogizmie; syllogismi terminus primus vel ultimus
WROCŁ. Dial. fol. O 2a : in quolibet silogismo cathegorico oportet medium in vna premissarum esse totale e-um.
AEG. Th. fol. E 3b : Aristoteles ... relictis e-is egit de mediis.Item math. skrajny człon proporcji arytmetycznej; proportionis arithmeticae membrum primum vel ultimum
STOB. Aret. fol. c 6b : medium rei sumitur secundum proporcionem arithmeticam, que fit quando medium sic excedit e-um minus, sicut exceditur ab e-o maiori.