Ogólne
Pełne hasło
Więcej

BONUS

Gramatyka
  • Formybonus, boni
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -a, -um -orum
  • Część mowyprzymiotnikrzeczownik
  • Rodzajmęskinijaki
Znaczenia
  • I.
    • 1. honestus, probus, iustus.
      • α. integer, innocens
      • β. + homo, vir vir probatae honestatis (propter quam ad obeundum munus aliquod, v. gr. arbitri vocabatur)
      • γ. qui ius potestatemque aliquid agendi habet
    • 2. nobili genere natus.
    • 3. + sicut) par, similis
  • II.
    • A. concr.
      • 1. qui aliquo valore est, idoneus, egregius.
      • 2. nobilis
    • B. abstr.
      • 1. rectus, integer, iustus
        • α. + bona aetas senectus.
        • β. + bonae artes i. q. liberales.
        • γ. + melior vita i. q. aeterna
        • δ. + bonae memoriae de mortuis
        • ε. + bono modo
        • ξ. + bona ratione iuste, recte
        • η. + bono manen bona nocte prima luce i. q. media
      • 2. ratus, iustus
      • 3. honestus, iustus, aequus
        • α. + de (ex) aequo et bono iure, merito
        • β. + bona fide probe, honeste, sine fraude
        • γ. + bonam fidem habere bona quaedam iure sibi acquisita esse credere
        • δ. + in bonam fidem dare nulla cautione
      • 4. prosperus, felix,
        • α. + bonis avibus secundis auspiciis.
        • β. + in bono foro esse parvi stare
        • γ. + bonum forum habere cum lucro negotium peragere
      • 5. benevolus, benignus, propensus,
        • α. + cum bona venia alicuius concedente aliquo.
        • β. + bonis mediis pace
        • γ. iur.+ cum (de) bono esse (velle) sponte
      • 6. iur. privilegio attributus
      • 7. amplus, magnus
  • III.
    • 1. bene
    • 2.

Pełne hasło

BONUS, -a, -um comp. melior, superl. optimus
  • F.
  • Th.
  • Bl.
  • S.
  • Dc.
  • B.
  • A.
  • N.
[comp. magis bonus:
KodKadł p. 164 : fatui minus magis bono anteponunt.
superl. bonissimus ( PrzMog p. 16 : bonissimi Spiritus zephiro suavi) vel valde optimus (
MPH III p. 376, saec. XV : organa in ecclesia valde optima.
DŁUG. Hist. V p. 466 : vestibus ... valde optimis]).
I. de personis
1. dobry, szlachetny, uczciwy, sprawiedliwy; honestus, probus, iustus.
Syn.
honestus ( APozn I p. 363, a. 1464 ; ZabDziej I p. 78, a. 1466) ; ; probus; castus ( MazZHerb p. 1, a. 1425).
N. glossam Pol.
RFil XXIV p. 338 (a. 1440) : b-us «bogoboyny».
Superl. o Bogu; de Deo (( NIC. POL. p. 70, v. 428 ; PrzMog p. 16 ;cf. sq.).
N. iur.
α. wolny od zarzutów,niewinny; integer, innocens
StPPP XII p. 205 (a. 1457) : ipsam ... expurgamus et b-am facimus, ut fuit ante.
β. homo, vir et abs. : człowiek cieszący się ustaloną opinią sprawiedliwości i rzetelności (i stąd powoływany do pełnienia np. funkcji rozjemcy); vir probatae honestatis (propter quam ad obeundum munus aliquod, v. gr. arbitri vocabatur)
KsgGrWp II p. 11 (a. 1390) : ego cum Swanthomiro volo ad b-os mittere.
StPPP VIII p. 859 (a. 1400) : causam ipsorum ... octo b-is personis et hominibus debent dimittere ad distigwendum easdem granicies.
StSyn IV p. 93 (a. 1420) : ad arbitrium b-orum virorum.
Ita saepius.
γ. (sq. inf. ) uprawniony do czegoś; qui ius potestatemque aliquid agendi habet
KsgGrWp II p. 304 (a. 1399) : iste non est b-us jurare, quia est ... fur.
2. dobrze urodzony, szlachetny; nobili genere natus.
N. locut.
a patre et matre :
StPPP II p. 375 (a. 1432) : quia ... est b-us homo a patre et matre.
Abs. loco
subst. boni,, -orum m. szlachta; nobiles.
Simili sensu
meliores, -um magnaci; principes civitatis
MPH II p. 71 (Herbord): dux Poloniae Bolezlaus omnesque meliores terrae ... amicitia iuncti erant Ottoni.
3. (sq. sicut) równy,podobny; par, similis
StPPP VIII p. 734 (a. 1399) : pro incaptiuacione ... Mroczkonis cum decem famulis b-is sicud ipse est.
Ib. p. 759 (a. 1399) : pro violentia facta cum XVIII b-is sicut solus.
Ib. p. 959 (a. 1400) : obuiauit ipsum hostiliter ... metnonus cum b-is sicut solus.
II. de rebus
A. concr.
1. piękny, wartościowy, zdatny; qui aliquo valore est, idoneus, egregius.
N. glossas Pol.
AGZ XII p. 8 (a. 1436) : boves ... meliores alias «wiborne».
Ib. XIX p. 514 (a. 1470) : boves b-os «varunkove».
PP III p. 69 (a. 1438) : roborum b-orum, alias «bracowyenego».
RFil XXIV p. 361 (a. 1446) : optima «nacrassze» i. e. «barso dobre».
Dicitur praec.
de pecudibus ( KodMp II p. 274, a. 1330 et saepius); item moneta, pecunia ( CracArt IV p. 40, p. 154, a. 1406 et saepius); praetera de vestibus ( DŁUG. Hist. II p. 466 ) ; farbis (i. e. coloribus AKapSąd II p. 821, a. 1521) ; organis ( MPH III p. 376, saec. XV) ; praedio ( DŁUG. LibBen I p. 17 ) ; vino (( IO. VISL. p. 165, v. 28 ) ; ; scriptura ( ConcPol IV p. 160, a. 1435).
N. constr. sq.
ad :
RachJag p. 204 (a. 1394) : tele b-e ad mensalia.
Cf. Th. II 2098, 17 sqq.
N. locut.
tam (ita) bonus sicut wart tyle co ...; qui valet
TPaw VII p. 35 (a. 1418) : medietatem currus, ita b-i sicut I marca.
PP III p. 168 (a. 1448) : gladium tam b-um sicuti vna sexagena.
Ita saepius.
Item comp.
MatPis p. 42 (a. 1533) : bibliotheca mea iam centum coronatis melior est.
2. szlachetny; nobilis
KodMaz(K) p. 466 (a. 1240) : venacionem ... optimarum bestiarum habeant, exceptis buballis, scrophis, onagris.
B. abstr.
1. należyty, właściwy; rectus, integer, iustus, v. gr. animus (i. e. fortitudo, spes bona), deliberatio, cognitio, consilium, fama sim., mens (ratio) (i. q. sana KodMp IV p. 43, a. 1393 et saepius).
N. phil.
consequentia (i. q. regulis artis congruens STOB. Introd. fol. A 4b).
Item per abundantiam
devotio ( DŁUG. Hist. IV p. 602 ) , honestas ( ib. p. 605 ), concordia ( CodEp III p. 540, a. 1435) , virtus ( AKapSąd III p. 94, a. 1502) , honor ( ib. p. 115, a. 1507).
N. locut.
α. bona aetas podeszły wiek, starość; senectus.
Item
senectus ( JANKO p. 666 et saepius), bonis annis exuberare ( KOMOR. p. 266 ).
β. bonae artes sztuki wyzwolone; i. q. liberales.
Item
disciplinae ( KodUJ IV p. 165, a. 1537) , litterae ( ARect II p. 772, a. 1532).
γ. melior vita życie przyszłe; i. q. aeterna ( CodEp III p. 100, a. 1458) .
δ. bonae memoriae o zmarłych; de mortuis
Kod Wp I p. 14 (a. fere 1142): Boguchvalus b-e memorie episcopus.
KodMp II p. 1 (a. 1153) : episcopus b-e memorie Maurus.
Ita saepius.
Item
recordationis ( KsgMaz III p. 20, a. 1434).
ε. bono modo w sposób należyty.
N. c. negatione:
wcale, w żaden sposób; nullo modo
VHedv p. 631 : imago abinde extrahi non poterat b-o modo.
Lites i p. 370 (a. 1339) : nec sciebat, ubi erat b-o modo, ita turbatus erat.
ξ. bona ratione słusznie, sprawiedliwie; iuste, recte ( DŁUG. Hist. V p. 98 ; LibBen I p. 330 ). ;
η. de tempore bono manen wczesnym rankiem; prima luce ( StPPP XII p. 499, a. 1534) . bona nocte późną nocą; i. q. media ( AKapSąd II p. 774, a. 1512) .
2. zgodny z prawem, ważny, legalny; ratus, iustus, v. gr. testimonium ( KodWp II p. 7, a. 1288 et saepius), probatio ( AKapSąd III p. 169, a. 1513) ; item fundamentum ( Tom. XIII p. 156, a. 1531) , forma scripti, nota ( StPPP VIII p. 434, a. 1397 et saepius),consuetudo ( AKap Sąd II p. 544, a. 1444) , satisfactio ( KodMaz(K) p. 88, a. 1163).
N.
bonurn ius pełne prawo; i. q. summum, plenum, integrum
KsgCzer p. 309 (a. 1425) : habemus jus b-um, quia non habemus ducere.
KodTyn p. 288 (a. 1437) : monasterium ... in b-o iure suo laesum et gravatum.
Dogiel I p. 388 (a. 1474) : habent ... b-um ius, facultatem ... castra ... redimere.
Item
potestas:
KsgCzer p. 180 (a. 1417) : habeat tam b-am potestatem in factis et actis uti ipse Andreas.
N. locut.
cum optimo iure z pełnym prawem; iure, merito.
3. sprawiedliwy, słuszny, uczciwy; honestus, iustus, aequus, v. gr. opus, vita, exemplum.
Syn.
perfectus ( AKapSąd II p. 762, a. 1511).
N. locut.
α. de (ex) aequo et bono słusznie, sprawiedliwie; iure, merito (( Dogiel I p. 130, a. 1531 ; Tom. XIV p. 553, a. 1532). ;
Opp.
contra ius aequi et boni ( *Dogiel IV p. 305, a. 1541) .
β. bona fide w dobrej wierze, rzetelnie, uczciwie; probe, honeste, sine fraude, v. gr. promittere ( KodMp II p. 141, a. 1278 et saepius), item teneri (i. e. obligari StPPP VIII p. 425, a. 1397) , aliquid existimare ( AKapSąd II p. 447, a. 1477 ; ib. III p. 70, a. 1499) ;, adipisci ( Lites I p. 91, a. 1339) , tenere ( KsgMaz III p. 170, a. 1436) .
Simili sensu
sub conscientia bona :
AKapSąd II p. 550 (a. 1445) : promittens sibi satisfacere ... sub conscientia sua bona.
Porro bono verbo:
AGZ XVII p. 331 (a. 1496) : quam sumam pecunie dixisti verbo b-o humano.
StPPP VI p. 295 (a. 1527) : quos florenos ipse Paulus verbo b-o ... Dorotheae ... promisisset.
Item
bonum verbum dare ( ArPrawn X p. 350, a. 1412) .
γ. bonam fidem habere żywić przekonanie o legalnym posiadaniu majątku; bona quaedam iure sibi acquisita esse credere
StPPP VII p. 230 (a. 1544) : dominus feodi habet b-am fidem, iustum titulum.
Infra inducit ... praescriptionem b-a fides et iustus titulus, continua possessio et sine rei vitio.
Item
bonae fidei possessor.
N. glossam Pol.
GLcerv p. 474 : b-ae fidei possessor «dzierżawca sprawiedliwy».
δ. in bonam fidem dare dać w zaufaniu; nulla cautione
AKapSąd III p. 361 (a. 1473) : in b-am fidem ... Iohanni ... dedit in mutuum IV marcas.
4. pomyślny, szczęśliwy, korzystny; prosperus, felix, v. gr. sors, status, valetudo (syn. prospera: AAlex p. 400, a. 1504) , vires.
N. locut.
α. bonis avibus pomyślnie; secundis auspiciis.
β. in bono foro esse tanio kosztować; parvi stare
StPPP I p. 225 (a. 1368) : Ungari eorum sal habent per quatuor grossos quemlibet centenarium, et ita habent in b-o foro.
Tom. XIII p. 18 (a. 1531) : avena ... illic in b-o foro est, ego emam, hic enim omnia sunt in caro foro.
Fortasse huc spectat
AKapSąd II p. 54 (a. 1420) : frumenta favente Domino sunt in optimo, quod etiam non emuntur.
γ. bonum forum habere zrobić dobry interes; cum lucro negotium peragere
PEREGR. fol. 143a : omiserunt agere penitentiam in vita, ubi poterant habere b-um forum, quia diem pro anno.
5. życzliwy, przychylny, łaskawy; benevolus, benignus, propensus, v. gr. affectus (syn. cordialis: CodEp III p. 477, a. 1500).
N. locut.
α. cum bona venia alicuius za pozwoleniem; concedente aliquo.
β. bonis mediis drogą pokojową; pace
DŁUG. Hist. IV p. 680 : ut ... coronam ... regni Hungariae ... aut b-is mediis aut bello attento ... liberaret.
γ. iur. cum (de) bono esse (velle) dobrowolnie; sponte
AGZ XV p. 74 (a. 1467) : terminus de b-o velle ... repositus per duas septimanas.
Ib. IX p. 128 (a. 1486) : non ex aliqua ... consuetudine priori, sed de b-o esse talia, ut ... effecerunt.
AKapSąd III p. 110 (a. 1506) : obligaverunt se in iudicio bannito de b-o esse pecuniam reponere.
Ib. p. 112 (a. 1506) : volunt amicabiliter componere cum b-o esse.
Simili sensu
bona gratia ( ARect II p. 144, a. 1548 : librum restituendum b-a gratia). Cf. BENE.
Inde
6. iur. tzw. dobry, tj. przyznany przywilejem; privilegio attributus
KodMp III p. 30 (a. 1339) : b-us bancus salis vigore priuilegiorum pertinebat aduocacie antedicte.
APozn II p. 384 (a. 1499) : precipimus, ut b-a secunda feria alias «dobry ponedialek» (sc. qua non laboratur ) cassetur et destruetur sociis.
7. znaczny, wielki; amplus, magnus
KodMp II p. 274 (a. 1330) : septem agnellos cum ouis et caseis in b-a quantitate.
Lites I p. 180 (a. 1339) : ibi sunt b-a thelonea.
Praec. in locut.
bona pars (portio) znaczna część; i. q. magna.
III. singularia
1. n. sg. loco adv. : dobrze; bene
AKapSąd II p. 877 (a. 1480) : noli flere, b-um nobis hic erit.
2.
comp. loco superl.
StPPP II p. 230 (a. 1418) : duodecim boues quam meliores (ex Pol. ‛co lepsze’ ).
AKapSąd III p. 107 (a. 1506) : quid melioris facitis (ex Pol. ‛co najlepszego’ ). ).
Ib. p. 289 (a. 1507) : detur depingi ... tabula, quanto melior potest.
N. locut.
omni meliori modo jak najlepiej; quam optime
NIC. POL. p. 138, v. 2 : desiccetur meliori modo, quo potest fieri.
KodMp IV p. 7 (a. 1386) : vt ... alia ... que cultum ... concernunt, gratanter omni meliori modo definiremus.
Ita saepius.
Item
ordine ( StPPP VIII p. 515, a. 1398 : pro XII marcis dampni ... concordet et satisfaciat ordine meliori) ; ad omnem meliorem modum
( ArPrawn I p. 14, saec. XV ineunte: ad omnem meliorem modum et effectum, qui sibi prodesse potuit etc.).
Simili sensu
pro meliori ( AKapSąd III p. 345, a. 1525 : volentes ... Ecclesie dampna restaurare pro meliori).
N.
tamen sensu diverso: w najlepsze, jak gdyby nigdy nic; nihilo minus
ARect II p. 121 (a. 1545) : pars adversa ... non attenta poenae interposicione principalem ... pro suo meliori ... evocaverit ad dominum ... administratorem.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)