- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- A.
[wyraz zachował w zasadzie znaczenie klasyczne, nastąpił jedynie znaczny rozwój jego frazeologii; ze względu
na obfitość materiału uwzględniono
tylko zwroty wykraczające poza zwyczaj
językowy starożytnych;vocabuli vi haud
immutata locutiones tantum,quibus vox
animi adhibetur, medio aevo admodum increbruerunt; quae cum permultae sint, non nisi
exempla a bonorum auctorum usu
aliena afferenda duximus]
I.
1.
duch jako pierwiastek życia, dusza; spiritus vitalis
(cf.
ANIMA II 1).
N.
glossam
Pol.
GLb p. 6 : a-us «dusha» anima.In imagine dicitur de a-o rerum :
StWłocł p. 2 (a. 1402) : usu hominis exigente et a-o rerum introducto ... quaedam sibi iura homines condiderunt.
N.
locut.
animo
szybko,natychmiast; illico, statim
(Pol.
‛duchem’)
Tom. II p. 151 (a. 1513) : non pepercissemus labori et nos a-o contulissemus in Lithuaniam, si etc.Confunditur cum voce animae in locut.
α.
a-um agere
umierać;
mori
*Tom. IV p. 17 (a. 1516) : paterna ... mtas in extremis cum jam a-um ageret.Cf. ANIMA I b.
β.
iuramentum in a-um alterius praestare
i. q. alterius periculo iurare
Dogiel I p. 28 (a. 1519) : personam nominandam ... ad ... praestandum quodcumque juramentum in a-um nostrum.Cf. ANIMA III 4.
Inde per metonymiam
2.
istota żyjąca, człowiek; animans,
homo.
Saepius loco pronominis
animum i. q. se v. gr. vovere, exhilarare, voluptati dare.
II.
1.
umysł, rozum, rozsądek;
intellectus, mens,
ratio.
N.
glossam
Pol.
GLb p. 6 : a-us ... mens «mysl», ratio «rozvm».
N.
communis
zdrowy rozsądek;
i. q. sensus
GŁOG. Anal. fol. 33a : propositio ... ‘omne totum est maius sua parte’ ... est communis a-i acceptio.
N. locut.
α.
a-us sui compos
przytomność umysłu;
mens sana atque integra
DŁUG. Hist. III p. 85 : vesania ... versatus tandem ad a-um sui compotem redierat.
β.
a-um in aliquid impellere
skierować myśl;
i. q.
cogitationem intendere
DŁUG. Hist. IV p. 582 : in varias spes a-um impellens.
γ.
apud a-um statuere
pojąć;
comprehendere
DŁUG. Hist. V p. 83 : vix statuere apud a-um meum possum, an perniciosior ipsa ordinatio, an etc.
δ.
in a-o sedere, insidere
leżeć w czyichś zamiarach; propositum
esse
DŁUG. Op. p. 520 : quamvis id a-o insedisset meo.
Dogiel IV p. 296 (a. 1534) : nobis ... nequaquam sedet in a-o ... duci ... deesse.
ε.
a-o deliberato, praehabito
po namyśle, z rozwagą; ex consulto, iudicio
Lites II p. 116 (a. 1253) : a-o deliberato et sano.
KodWp III p. 160 (a. 1360) : ut autem hec ... deliberati a-i empcio immobilis perseveret.Ita saepius. Simili sensu pro a-o :
CALLIM. Rhet. p. 93 : non pro affectu sed pro a-o ... accepit.
Opp.
a-o praecipiti:
CorpJP III p. 190 (a. 1511) : ne quid praecipiti a-o facere in poenis exigendis ... videremur.
ζ.
ex a-o
z przekonania szczerze;
sincere.
Inde
2.
zdanie, sąd o czymś;
sententia, iudicium.
N.
constr. sq.
super :
Tom. VII p. 390 (a. 1525) : a-um nostrum super his auditurus.
N. locut.
α.
a-um exprimere
wyrazić zdanie;
sententiam dicere
Dogiel I p. 575 (a. 1466) : de certa nostra scientia ac a-o expresso omniumque principum ... voto.
Eodem sensu
declarare (
Tom. III
p. 279, a.
1514).
β.
a-um alicuius intelligere (aperire, percipere)
przeniknąć czyjeś myśli; mentem
perspicere (
*CodEp III
p. 360, a.
1489
et saepius). Simili
sensu
expendere
Tom. IX p. 12 (a. 1527) : cujus nos a-um expendentes nihil ambiguimus.
γ.
a-i suspensio
neutralność;
animus in utramque partem
aequus
DŁUG. Hist. IV p. 612 : reges ... neutralitatem ... observabant, quae a nonnullis a-orum appellabatur suspensio.
3.
pamięć;
memoria.
N. locut.
α.
ad (in) a-um revocare, (revolvere)
przypominać sobie;
reminisci (
Dogiel I
p. 52, a.
1423
et saepius).
β.
ex a-o
licentiare
zapomnieć;
oblivioni dare
DŁUG. Hist. II p. 27 : Romanorum rex causam Wladislai ... deseruisse et ex a-o licentiasse putaretur.
III.
1.
serce, uczucie;
affectus, sensus.
In imagine dicitur de
a-i pelago (
ADAM
p. 322
)
, brachiis (
DŁUG. Hist. I
p. 275
).
N.
locut.
α.
a-um alicuius movere
prosić, namawiać;
rogare, persuadere
ZabDziej III p. 445 (a. 1497) : dum moveret a-um ... Mathie, ut desponsaret sibi ... sororem suam.
β.
a-um solvere
przynosić ulgę, uspokajać;
i. q. placare, mulcere
ROYZ. I p. 3 v. 2: solvi ... a-os et carmine laeto mente procul pepuli curas.
Item
a-us in aliqua re dissolvitur
i. q. delectatur
PP II p. 14 (a. 1450) : a-us ... noster in eo usquequaque dissoluitur, ut ad procuranda horum comoda ardenter insistamus.
γ.
ad a-um esse
być po myśli;
gratum esse, iuvare
Tom. XIV p. 501 (a. 1532) : illi non est ad a-um ad illius rnagciam scribere.
δ.
ad a-um revocare (demittere, accipere)
wziąć sobie do serca, przejąć się czymś;
magni facere, curae habere
*CodVit p. 978 (a. 1409) : Wytoldus hec verba ... ad a-um fortiter revocavit (cf. Dogiel IV p. 298, a. 1534).
DŁUG. Op. p. 56 : impetitur rex ... ut reprehensionem praesularem ... in ... a-um demitteret.
2.
usposobienie, charakter;
natura, indoles.
N.
locut.
α.
a-um aliquo modo constituere
być w jakiś sposób usposobionym; aliquo
modo affici
StPPP V p. 126 (a. 1478) : si a-um ita, ut infra dicetur, constitueritis.
Eodem sensu
aliquem (v.
g. consternatum, malum, paternum) a-um in (erga) aliquem concipere (explere, gerere, habere, induere,
obtinere, recipere)
CodEp III
p. 85, a.
1455
et saepius.
N.
sq.
super :
KodWp III p. 593 (a. 1387) : non compulsus ... sed bono a-o nostro super eo habito.
β.
a-o (in a-um) alicuius illabi
pozyskać czyjąś przychylność;
aliquem sibi conciliare ((
Inst.
p. 103
;
ib.
p. 131
).
;
γ.
a-o alicui respondere
odwzajemnić się; parem
gratiam referre
DŁUG. Hist. I p. 435 : Bretislaus nihil dubitans se (Boleslaum sc. ) sibi de caetero a-o responsurum.
δ.
fortuna a-o alicuius arridet
los sprzyja;
i. q. aliquem iuvat
PP II p. 201 (a. 1450) : ad maiora aggredi auderetis, si a-is vestris fortuna arrideret.
3.
gniew, oburzenie;
indignatio, ira.
N. locut.
α.
a-um alicui dare
wywoływać gniew, drażnić; offendere, irritare
DŁUG. Hist. V p. 113 : dabant quoque illi a-um multa et praesertim disordinationes multae in regno.
β.
in perversum a-um dari
wpadać w
gniew; ira capi
ZabDziej III p. 445 (a. 1497) : in perversum a-um pro ... sua focaria datus, in absencia dicti Mathie uxorem eius ... retrusit.
γ.
animadvertendo a-um in aliquem appellere
karcić, ganić;
reprehendere, punire (
Tom. VIII
p. 147, a.
1526).
4.
namiętność;
libido, cupiditas.
N.
a-is frena ponere :
BRUNO Pass. p. 193 : Adalbertus ... exinde emendare mores, frena ponere a-is ... cepit.
5.
męstwo, odwaga, zapał;
virtus, fortitudo,
audacia.
N.
locut.
α.
a-um supra metum periculi agere
być nieulękłym;
i. q. animo intrepido esse (
CALLIM. Rhet.
p. 137
).
β.
a-um armatum tenere
być w pogotowiu wojennym; bellum
parare
DŁUG. Hist. IV p. 558 : Cruciferi a-os tenebant armatos.
γ.
a-us interit
zapał gaśnie; studium deficit
IANIC. p. 87 v. 17: a-us interiit, vires cecidere vigorque.
IV.
1.
zamiar, chęć, cel;
propositum, voluntas, studium.
Constr.
a.
sq.
gen.
gerundii (saepissime).
b.
sq.
inf.
DŁUG. Hist. IV p. 714 : fuit a-us eius regis gentes suas ... traducere.
IANIC. p. 22 v. 59: cum patriis a-us tibi vivere amicis ... fuit.
c.
sq.
enuntiato finali
AKapSąd III p. 119 (a. 1508) : se eo a-o in dictum processum subscripsisse, ut etc.
2.
occurrit saepissime in
locut.
a-um apponere
(applicare, assumere, habere), in a-um inducere
powziąć zamiar;
intendere, velle.
Simili sensu
α.
destinare :
DŁUG. Hist. III p. 48 : quamvis dux ... succurrendum obsessorum periculo a-um destinasset.β. durare (indurare) :
DŁUG. Hist. IV p. 305 : Wladislaum regem ... ad resumendum ... bellum cogitationes et a-um durasse.
Ib. III p. 174 : Cruciferos in maiorem pompam a-os indurasse.γ. firmare :
IANIC. p. 82 v. 55: utinam non sic a-um firmasset in illo (amore vitae caelibis ).
N. constr.
a.
sq.
ad:
GALL p. 425 : ad inserendum cathalogo ramum pomiferum et stilum et a-um applicemus.DŁUG. Hist. III p. 48 cf. Ita saepius.
b.
sq.
dat.
KodWp I p. 15 (a. 1138-1144): studio Divini servitii a-um applicui.
c.
sq.
de:
DŁUG. Hist. II p. 418 : Warcislaus ... de alio exercitu instaurando a-um intendit.
Id. Op. p. 456 : episcopus de ecclesia nova ... fabricanda a-um intendit.
d.
sq.
inf.
KodMp II p. 50 (a. 1232) : apposui in a-o meo ... crescere in dono.
Tom. XIII p. 277 (a. 1531) : nostros habuit a-um perterreri atque a-um nostris dejicere.
e.
sq.
enuntiato finali
DokKujMaz p. 287 (a. 1185) : misericordia Dei indigens apposui a-um, quatenus merces ... Christi in eadem ecclesia aliquo donario ... dignare honorarem.
MIECH. p. 85 : a-um, quo suos fratres exueret possessionibus, assumsit.
Opp.
a-us alicui aufertur:
DŁUG. Hist. IV p. 362 : Almannis Bohemos invadendi ablatus a-us est.