Ogólne
Pełne hasło
Więcej

ACIES-1

Gramatyka
  • Formyacies
  • Etymologiałacina starożytna
  • Odmiana -ei
  • Część mowyrzeczownik
  • Rodzajżeński
Znaczenia
  • I. ostrze
    • 1. propr.
      • a. + linguae koniec
      • b. + stellae promień
    • 2. transl.
      • a. + oculorum, visus bystrość oczu, względnie wzrok, oczy
      • b. + mentis a-s bystrość umysłu, względnie uwaga
  • II.
    • 1. propr. propr. szczyt
    • 2. transl. transl. najwyższy stopień czegoś
  • III. boczna ściana domu, względnie jej część najwyższa, ostro zakończona
  • IV. róg, kąt
    • 1.
      • a. + campi
      • b. + fornacis
      • c. + mensae
      • d. + mericae
      • e. + silvae
    • 2.
  • V. milit.
    • A. szyk, uszykowany oddział wojska lub całe wojsko
      • 1. propr.
        • a. + a-s agminis czoło, front
        • b. + iusta a-s regularne wojsko
        • c.
      • 2. transl.
    • B. oddział, chorągiew
      • 1. z oznaczeniem uzbrojenia
        • a. + ferrata
        • b. + loricatorum
      • 2. z podaniem nazwy
        • a. + b.
    • C. bitwa, wojna

Pełne hasło

ACIES, -ei f.
  • F.
  • Th.
  • S.
  • Dc.
  • B.
  • A.
I. ostrze; acumen
1. propr.
N. locut.:
a. linguae koniec; extrema pars
Tom. VI p. 22 (a. 1522) : qui in nos ... vite et necis in a-e lingue portant potestatem.
b. stellae promień; radius
ArHist I p. 352 (a. 1499) : in viridi ... colore stella ... aurea, sex a-bus irradiata, sculpi et depingi solet.
2. transl.
a. oculorum, visus bystrość oczu, względnie wzrok, oczy; visus acer vel ipsi oculi.
N. locut.:
DŁUG. Op. p. 69 : (Stanislai) anima ... ad propria remeavit, benedictae speculum Trinitatis ... profundissima a-e visura.
Hinc dicitur
b. mentis a-s bystrość umysłu, względnie uwaga; ingenii acumen vel animus intentus.
Dicitur etiam de
a-e: considerationis ( KodMp IV p. 494 ) , cordis ( NIC. BŁ. Serm. II p. 206 ) , intentionis ( VINC. p. 362 ) , meditationis ( StPPP VII p. 510 ).
Eodem sensu abs.
PAUL. CR. p. 113 v. 250: qui ([sc. Sigismundus)] ... Sulla a-e (erat sc. ).
II.
1. propr. szczyt; cacumen
AGZ VI p. 68 (a. 1461) : sequetur (sc. limes ) ... usque ad a-em montis alias «do wyrsch gory».
2. transl. najwyższy stopień czegoś; alicuius rei summa
AH XLIV p. 114 (saec. XV) : valde pulchra facie nec cessit ab a-e castitatis.
DŁUG. Op. p. 275 : contigit ... Kunegundim in mentis excessum pertrahi et ... in contemplationis divinae a-em raptum iri.
N. locut.:
AGZ VII p. 27 (a. 1384) : regie sublimitatis honor divinarumque rerum exemptio decorantur, ut accionis sue gratitudinis studio illic a-em exprimat, unde se novit munus celsitudinis recepisse.
III. boczna ściana domu, względnie jej część najwyższa, ostro zakończona; paries lateralis, cuius pars summa (fastigium) in aciem exit vel ipsa haec pars summa
AKapSąd II p. 737 (a. 1509) : debet ... a-sque domus et parietes seratis compaginatis ornare.
ArPrawn VI p. 85 (a. 1540) : construantur a-s seu frontispicia ex muro alias «sczythy».
IV. róg, kąt; angulus, cornu
KsgŁawKr p. 1 (a. 1365) : super domo ... cum medietate muri ab una a-e ad aliam transeuntis.
Ib. p. 12 (a. 1367) : domus lapidea olim Drezleri in a-e.
Ib. : domus ... in a-e circuli.
1. dicitur non solum a-s circuli (i.e. fori), domus, plateae, sim. verum etiam
a. campi
AGZ XV p. 572 (a. 1494) : fecimus primum scopulum acialem in capite seu in a-e campi (hic fortasse acies=frons? )
b. fornacis
ib. XVII p. 70 (a. 1472) : seccasti et fecisti «trzszy stony» in a-e fornacis.
c. mensae
AKapSąd II p. 758 (a. 1511) : testem stantem in a-e mense unus ... vulneravit.
d. mericae
CodVit p. 82 (a. 1402) : ([limes progreditur)] ... linealiter procedendo versus finem seu a-em merice volgariter dictam «die heide».
e. silvae
KodWp V p. 392 (a. 1424) : donamus ... decem laneos... in a-e (in acre [ed.) ]silue.
2.
N. constr.:
a. in a-e (abs. )
KodKKr II p. 66 (a. 1377) : domum ... in a-e ex opposito ecclesie.
PrzywKr p. 12 (a. 1382) : super domo ... in platea sancti Floriani in a-e.
N. locut. de homine
KodWp II p. 533 (a. 1340) : actum ... presentibus testibus: Petro plebano ... Nicolao puxili, Pezcoldo in a-e (=qui habitat in a-e),
cf. ACIALIS II 2.
b. ex a-e alicuius rei
Visit. p. 610 (a. 1559) : ex a-e earum (sc. caularum ) est puteus bonus.
c. iuxta a-em alicuius rei
KsgŁawKr p. 168 (a. 1391) : debebit ... transitum ... iuxta a-em braseatorii sui... habere.
d. penes a-em
CracArt IV p. 90 (a. 1433) : domum ... sitam in platea Lata penes a-em.
Syn. :
caput, finis (cf. 15), cornu
KsgKaz p. 371 (a. 1398) : quam sc.([institam) ]wlt construere ... Michacl in cornu sive in a-e pannicidarum camerarum;
extremitas
KodMp III p. 158 (a. 1410) : due cruces in utraque extremitate sive a-e domus... videbantur.
N. usum transl.:
MATTH. p. 138 : homo ... qui est quasi quaedam a-s et lapis angularis ac combinatio corporalium et spiritualium.
V. milit. t.t.
A. szyk, uszykowany oddział wojska lub całe wojsko; ordo, pars quaedam exercitus instructa vel totus exercitus instructus.
N. locut.:
1. propr.
a. a-s agminis czoło, front; frons
DŁUG. Hist. I p. 500 : (Boleslaus) a-em sui agminis in hostem reflectit.
b. iusta a-s regularne wojsko; exercitus bene comparatus
DŁUG. Hist. I p. 322 : Boleslaus ... tumultuaria potius quam iusta a-e ... Vratislao obviam processit.
c. stataria a-s=secundum agmen Tom. VIII p. 247 cf. AGMEN STATARIUS .
2. transl.
KADŁUB. p. 31 : hic ... in virtutum ... a-s hostis audacissimus, quas nunquam oppungnare destitit.
KodMp I p. 132 (a. 1286) : beatam coronat a-em ciuium supernorum.
B. oddział, chorągiew; cohors seu turma equitum
GALL p. 418 : in illo ... certamine 30 a-s or dinatas Masovienses habuerunt.
Ib. p. 432 : Zbignevus ... habens ... septem a-s Crusviciensium exiens de castro cum patre dimicavit.
AAlex p. 260 (a. 1503) : istorum ... qui loco aliorum serviunt ... fiat speciale banderium sive specialis a-s.
N. locut.:
1. z oznaczeniem uzbrojenia; indicato genere armaturae
a. ferrata
GALL p. 404 : nam quis arithmeticus ... ferratas eius a-s valeat computare (Boleslai Chrobry sc. )
b. loricatorum
ib. p. 477 : loricatorum a-s Bohemorum et Theutonicorum, quae prima fuit, prima corruit.
2. z podaniem nazwy; indicata appellatione
a. a terra
ib. p. 477 : Gnesnensis ... a-s patrono Poloniae dedicata ... dominum subsistentem exspectabat.
b. a dignitate ducentis
ib. p. 477 : Scarbimirus quoque cum a-e palatina ... cum aliis Bohemorum agminibus dimicabat.
C. bitwa, wojna; proelium, pugna, bellum.
N. locut.:
a. aperta, publica otwarta, jawna bitwa; de proelio in aperto campo commisso
DŁUG. Hist. III p. 130 : Cruciferi ... venire in certamen et aperta a-e decernere discriminosum putantes.
Ib.I p. 565 : (Boleslaum ) quadragies (ed. quadriages) ... publica a-e cum hostibus ... pugnasse.
b. a-s conserere stoczyć bitwę; proelium committere
DŁUG. Hist. I p. 116 : neque ... marchiones ... a-s conserere ausi erant.
c. transl.
DŁUG. Op. p. 75 : (Stanislaus ) in a-em discriminosam se ponens et usque ad mortem pro veritate ... agonizans.
Tło: rękopis Rps 3007 III (XV wiek), Źródło: polona.pl
ISSN 2300-5742, 2 / 2014 (1 VI 2014 r.)