- F.
- Th.
- S.
- Dc.
- B.
- BJ.
- N.
TPaw IV p. 577 (a. 1394) : tunc agebit, quando sibi videbitur.3 sg. ind. imperf. act. erat agens:
MIECH. p. 265 : Voydilo ... pincernae munus erat agens.3. sg. ind. perf. act. agavit:
KsgGrWp II p. 16 (a. 1391) : pro quibus super eum agavit.imperat. praes. agitte:
*CodEp II p. 457 (a. 1445) : agitte quid placet.Dep. modo usurpatur
KsgGrWp I p. 73 (a. 1389) : nichil a-untur ipso die sabatho [Iudaei.Part. praes. act. pro gerundivo
KsgMaz III p. 44 (a. 1434) : pro omnibus rebus inter eos a-ntibus,cf. Th. I 1403,10.]
I.
A.
propr.
1.
ludzi i zwierzęta:pędzić, popędzać, unosić (o wodzie); animantes: pellere, ducere, trahere (etiam de aqua).
N.
locut.
aliquem in exilium; in fugam; in carcerem (
Tom. IV
p. 345, a.
1518)
; in patibulum ((
DŁUG.
LibBen III
p. 298
;
id. Hist. III
p. 70
.
;
N.
se ipsum
powiesić się;
i. q. se suspendere
DŁUG. Hist. IV p. 23 : Lithuani iussu ducis ... se ipsos in patibulum a-re coacti sunt); in rotam (( DŁUG. Hist III p. 70 ) ; ; in praeceps (praecipitem) na zgubę; in perniciem. Pass. et refl. poruszać się; moveri.
N. ap.
DŁUG.
α.
retrorsum
cofnąć się;
recedere
Hist. V p. 442 : peditatus ... retrorsum se e-it et in ecclesiam Szantir ... divertit.
β.
in fugam
uciekać;
fugere
Hist. I p. 418 : dum … turma victam se simulans in fugam a-i coepisset.
γ.
in praecipitem cursum
(de equis) spłoszyć się, ponieść;
i. q. ruere
Hist. IV p. 222 : auriga descedente equi in praecipitem cursum ... a-ti.
δ.
morbo epileptico
cierpieć na...;
affligi
Hist. I p. 467 : Pomerani ... morbo epilentico acti ... rotabantur.In imagine
ε.
adversitatibus, casibus, fatis, fortuna,
necessitate
być miotanym;
i. q. iactari.
Eodem sensu
in fallacis mundi mari (
IANIC.
p. 12
v. 2),
ab adversis fluctibus
(
CRIC.
p. 54
v. 14).
ζ.
flagello
być dotkniętym;
affici
DŁUG. Hist. V p. 287 : Lucas ... lentiori flagello ... a-batur.
η.
in mortem
być zagrożonym śmiercią; mortis periculum incurrere
DŁUG. Hist. II p. 144 : Nicolaus ... a milite vulneratus ... in mortem a-batur.
2.
rzeczy; res
a.
trans.
poruszać, wprawiać w
ruch; movere, agitare,
impellere.
N.
α.
murum
wznieść;
exstruere.
β.
geom.
lineam
wykreślić linię;
ducere.
γ.
pellere et a-re
oddalić, usunąć; removere,
tollere
IusMet p. 156 (a. 1474) : aquarum ... violentiam in montibus excrescentium ... subditi nostri ... non sine bonorum suorum discrimine pellere et a-re possunt.
b.
intrans.
poruszać się;
moveri.
B.
transl.
1.
in aliquem animi statum (v.
g.
desperationem, furorem, indignationem)
wprawiać w
jakiś stan (np. rozpacz, gniew, oburzenie);
i. q. adducere.
Sed saepius
pass.
a-i in
wpadać w ...;
aliquo affectu
capi.
N.
locut.
α.
in diversum
niepokoić, wprawiać w zakłopotanie;
sollicitare, incertum reddere
Tom. VI p. 132 (a. 1522) : commendationes, quibus mtas ... regia in diversum a-ta more suo hactenus deliberat.Eodem fere sensu turbulenter :
Tom. XIV p. 554 (a. 1534) : quae negotia me tunc animumque meum plane turbulenter a-bant.
β.
in adversum
przybrać przeciwny obrót;
i. q. cedere
*CodSil V p. 314 (a. 1340) : qui ... cacumina moncium voluerat transvolare ... dum res in adversum a-itur...in vallibus contentetur.
γ.
in reprobum sensum
sprowadzić na złe drogi; improbum sensum alicui inicere (de eis qui Lutheri haeresim sequuntur)
CorpJP IV 1 p. 29 (a. 1523) : opera Lutheri eiusque sequacium ... quos sua insolentia in reprobum e-it sensum.Cf. ib. p. 104 ; KodUJ IV p. 90 ; Tom. VI p. 289 ; ib. X p. 59 . ;
Eodem sensu
mentem alicuius in
transversum (
Tom. VI
p. 225,
a. 1523).
δ.
ap.
DŁUG.
refl.
praecipitem in aliqua re (ad aliquid)
być skłonnym do czegoś; pronum esse
Hist. V p. 551 : in sanguine humano fundendo non a-bat se praecipitem.
Op. p. 24 : praecipitem se interdum ... a-bat ad iracundiae furores.
2.
pobudzać, podniecać (o afektach); incitare,compellere (de animi motibus). Saepissime tamen
pass. ulegać, dać się powodować; capi
v.
g.
admiratione, desperatione, furore, poenitentia
sim.
N.
ap.
DŁUG.
: spiritu Divino (
Op.
p. 11
),
consilio (
Hist. I
p. 283
),
mandato (
ib. IV
p. 344
).
N.
constr. c.
in
sq.
acc.
Dogiel I p. 543 (a. 1421) : quanto nos zelo in sui honoris amplitudinem ... a-amur.
MIECH. p. 187 : Przemislaus liuore ... in Wladislaum Loketek a-batur.
3.
spędzać; degere
(v.
g. tempus, vitam, annum vitae, aetatem etc.).
N.
α.
ephebum
być w
wieku młodzieńczym; adulescentem
esse
Tom. VII p. 262 (a. 1525) : ego tunc ephebum adolescentem a-ns ... eram ... accusatus.
β.
moram
zwlekać;
cunctari
DŁUG. Hist. IV p. 227 : quo [(Sigismundo rege sc.]) diuturnam a-nte moram.Sed cf. infra 374,21 s. qq.
γ.
nocturnum
nocować;
per
noctare
DŁUG Hist. IV p. 122 : in Iuniwladislavia nocturnum e-it.
Tom. VIII p. 326 (a. 1526): Derschovie nocturus [(nescio an idem atque pernocturus)] e-it.
δ.
extremum vitae
umierać;
diem supremum
obire
VKyng p. 729 : Kinka extremum vite sue a-bat.Pass. upływać; transire, praeterire.
Constr.
a.
sq.
ex
quo.
b.
sq.
quod:
Tom. VII p. 194 (a. 1525) : iam a-itur mensis septimus, quod neque a mte vra ... neque a dno Lodovico ... literas accepi.
Ib. XII p. 246 (a. 1530) : a-itur secundus ... mensis, quod ... ecclesia ... Vilnensis ... sit exusta.Part. perf. miniony; praeteritus.
4.
przebywać gdzieś,mieszkać, żyć; degere, versari, vivere.
Constr.
a.
sq.
acc.
v.
g. contubernium cum aliquo (
DŁUG. Hist. V
p. 317
)
, domicilium (
StPPP IV
p. 166,
a. 1356
et saepius),
incolatum (
KodMaz (L)
p. 281
a. 1472
et saepius),
mansionem (
KodMaz(L)
p. 281
a. 1476),
residentiam (
DŁUG. Hist. II
p. 494
;
ŁASKI LibBen I
p. 575
).
;
N.
eodem sensu
moram :
ArHist V p. 125 (a. 1455) : mulier moram a-ns aput Koth.
ZabDziej II p. 144 (a. 1484) : Nicolaus ... moram a-ns ... in platea Corporis Christi.
DŁUG. Hist. III p. 431 : a-bant tunc apud Kinsberg ... hostium capitanei ... moram; ita saepius.
N.
locut.
praesentiam personalem
przebywać osobiście; praesentem adesse
DŁUG. Hist. III p. 129 : in quo loco ... Prussiae magister ... et Livoniae magister personalem praesentiam a-bant.
b. in aliquo loco, apud aliquem et
abs.
N.
α.
in agone
umierać;
diem supremum
obire
ChrPP p. 511 : dux dum a-ret in agone ... contritus cantavit istud responsorium.
Eodem sensu
in extremis (
KodWp II
p. 399,
a. 1326
et saepius).
β.
in cunabulis
być niemowlęciem; infantem esse
DŁUG. Op. p. 11 : a-bat adhuc Stanislaus in cunabulis et maternis alebatur papillis.
γ.
capitulariter
odbywać posiedzenia kapituły;
i. q. capitulum
AUnii p. 151 (a. 1502) : canonicis ... in loco capitulari ... capitulariter a-ntibus.
δ.
sub ecclesia parochiali
należeć do parafii; ad parochiam alicuius ecclesiae pertinere
ArPrawn IV p. 47 (a. 1347) : ecclesie parochiali, sub qua e-it.
AKapSąd III p. 213 (a. 1528) : sponsalia in ecclesia parochiali... sub qua a-unt. e.in humanisżyć; vivere
KodMp IV p. 339 (a. 1439) : genitore nostro ... in humanis a-nte.
CodEp I 1 p. 88 (a. 1437) : quamdiu a-et in humanis; ita saepissime.
ζ.
in minoribus
sprawować niższe godności duchowne;
inferiores dignitates ecclesiasticas gerere
DŁUG. Hist. III p. 593 : Alexander papa dum in minoribus a-ret.
Id. LibBen I p. 106 : praebenda ... olim beati Stanislai, dum a-ret in minoribus; ita saepius.
η.
(in) quiete
żyć spokojnie; in otio vivere
Concl. p. 138 (a. 1514) : dominus in quiete a-ns, voluit sua pace gaudere.
Tom. XIV p. 371 (a. 1532) : ut et nos et Christiana respublica quiete a-re possit.
Item
inter se pace et benevolentia
żyć w zgodzie i przyjaźni;
i. q. vivere
Tom. IV p. 76 (a. 1516) : qui inter se mutua pace et benevolentia volunt a-re.
5.
postępować, zachowywać się; se aliquo modo gerere
sq.
adv.
v.
g. bene, fideliter, mite (saepissime), petulanter etc,.
Eodem sensu etiam
refl.
N.
sq. acc.
v. g.
hostem (
DŁUG. Hist. II
p. 348
et saepius).
Constr.
a.
abs.
b. cum aliquo.
c. de aliquo:
AKapSąd II p. 63 (a. 1425) : de quibus a-re micius et toleranciam nostram volentes demonstrare.
d. in (contra) aliquem (aliquid)
*JAC. PAR. II p. 247 (a. 1416) : in leges ... divinas impie a-re.
DŁUG. Op. p. 382 : archiepiscopus nihil superbe ... contra delinquentes a-bat.
Inde impers.
a-itur
v.
g.
bene, male cum (de) aliquo, alicui
powodzi się komuś; res alicuius prosperae (importunae) sunt.
6.
Locut.
α.
animum, animam
umrzeć;
mori.
Eodem sensu
agonem (
DŁUG. Op.
p. 125
)
, extremum spiritum (
ib.
p. 294
).
β.
fructum
osiągnąć skutek;
i. q. capere
DŁUG. Hist. IV p. 577 : episcopus ... instaurare caerimonias religionis Christianae conatus parvum fructum e-it.
γ.
manum
in aliquem
targnąć się na kogoś;
i. q. afferre
DŁUG. Op. p. 82 : rex in Christum Domini sceleratas manus e-it.
δ.
radices
zapuszczać korzenie, utrwalać się;
firmius fieri, incrementum capere.
Eodem sensu
vires altius :
Dogiel V p. 187 (a. 1526) : labem Lutheranae haeresis in Livoniae ... regiones penetrasse et vires altius in dies (ed. indies) a-re.
ε.
in propria viscera
krzywdzić najbliższych krewnych; ius
propinquitatis violare
MIECH. p. 86 : adducens ... Wladislaum, ne in propria uiscera a-ret neque fratres suos exhereditaret.
II.
A.
działać, czynić, zajmowaćsię czymś;
studere alicui rei,
gerere aliquid.
N. formulas
frequenter usurpatas
α. a-tum et datum anno
(
*Lites II
p. 127, a.
1221
et saepissime).
β. a-ta sunt haec (
ArPrawn I
p. 24, a.
fere 1406).
1. aliquid (hoc sensu
eius verbi vis admodum extenditur
ap.
DŁUG.
ita ut aliorum vice fungatur)
a. opus, negotium, practicam,
messem, iter i. q. facere.
N.
locut.
ad rem
przystąpić do działań;
opus aggredi
*SSrSil VII p. 182 (a. 1468) : Swidnicenses ... promiserant a-re ad rem facientes educi ... bombardam.
b. curam, custodiam,
officium, munus
etc. i. q. gerere.
N.
abbatem (
DŁUG.
Hist. III
p. 72
)
, cancellarium (
CRIC.
p. 193
)
etc. i. q. munus abbatis,cancellarii etc.
c. scelus et nefas, dolum, seditionem
sim. i. q. perpetrare.
d. celebritatem, diem festum,
nuptias sim.;
praec.
eccl.
v.
g. missam, orationes, ieiunium,
poenitentiam
i. q. peragere.
e. conventionem, conventum,
capitulum, iudicium
sim. i. q. habere; foedus, pactum i. q. facere.
f. proelium, pugnam
sim. i. q.
committere.
g.
in scena comoediam, tragoediam.
N.
transl.
partes alicuius
postępować jak ktoś;
se
praestare aliquem.
Eodem sensu
aliquem v.
g.
Christianum regem (
Tom. IV
p. 185,
a. 1513)
, mediatorem
(
DŁUG. Hist.
IV
p. 140
)
, surdum et
mutum (
Tom. VII
p. 213,
a. 1525).
N.
locut.
Pythagoram cum aliquo
nie odzywać się do kogoś, milczeć; silentio uti (
Tom. V
p. 309,
a. 1520)
.
h. impensas (
MatArch
p. 133,
a. 1476)
i. q. ferre; mercedem (
KADŁUB.
p. 111
)
, stipendium (
Tom. VII
p. 225,
a. 1525)
i. q. recipere.
N.
locut.
aliquid ex pecuniis
zużyć na coś pieniądze; pecuniam in aliquid conferre (
*CodEp III
p. 102,
a. 1459).
i.
gratiam, gaudium, laetitiam
i. q. afferre.
Pass. odbywać się, dziać się;
fieri, existere (saepius de periculo, discrimine).
N.
locut.
res armis et arbitrio a-untur (
DŁUG. Hist.
V
p. 389
)
.
Part.
perf. dokonany,skończony,stracony;
peractus, perditus,
desperatus.
N.
zniszczony; usu consumptus
ARect I p. 219 (a. 1484) : pelliceam ...maculatam ... vendere non potuit, taliter a-tam.
N.
locut.
α.
rem a-tam a-re
wszczynać skończoną,przegraną sprawę;
rem confectam
suscipere.
β.
a-tum puta
wszystko w porządku; bene, ita est
KADŁUB. p. 45 : at ille: a-tum puta.
γ.
a-tum facere
podać do wiadomości;
i. q. notum
DŁUG. LibBen I p. 294 : nos Casimirus ... a-tum facimus, universis ....quod etc.
δ.
hoc a-to
pod tym warunkiem;
ea conditione
*SamlUB p. 156 (a. 1322) : contulimus … fratribus … piscariam nostram ... hoc a-to, quod etc.
2. aliqua re v.
g. factis (
SSrSil VII
p. 94, a.
1459),
litteris (
DŁUG. Op.
p. 631
)
, precibus, suspiriis et ieiuniis (
ib.
p. 270
)
, bello (
*Dogiel V
p. 161,
a. 1501).
3.
de aliqua re.
Saepius
impers.
a-itur de
chodzio coś; quaestio
est.
N.
locut.
a-tum est de aliquo (aliqua re)
ktoś (coś) znajduje się w położeniu
beznadziejnym; res alicuius
desperatae sunt.
4. in aliqua re v.
g. in mutuatione pecuniaria (
PrzywKr
p. 12, a.
1381)
, in officio (
AKapSąd
III
p. 28, a.
1466).
5.
in aliquid
oddziaływać;
afficere aliquid
ConcPol IV p. 138 (a. 1435) : potestas … iurisdiccionis ... requirit materiam, in quam a-it.
DŁUG. Hist. III p. 472 : humor, in quem a-at algor.
N.
gramm. wpływać na rozszerzenie znaczenia
wyrazu;
significationem termini
amplificare
GIEŁCZ. p. 85 : vnus terminus non dicitur a-re in alium, ergo vnus terminus non dicitur ampliare.Part. praes. czynny; activus (opp. patiens, passibilis).
N.
phil. t. t.
α.
a-ns pars animae
et
abs.
czynnie poznawcza część duszy, intelekt
czynny; actu
intelligens
VITELO OpM p. 39 : pars animae speculatiua duas habet partes, scilicet a-ntem et passibilem; infra pars ... a-ns ... est ... semper actu intelligens et est principium intelligendi in nobis.
β.
part.
perf. przedmiot doznający; id quod afficitur
VITELO Persp. p. 131 : propter remotionem ... agentis ab ipso a-to.
B.
apud aliquem
et
abs.
starać się, zabiegać o coś;
alicui rei consulere,
operam dare.
N. iuncturam
a-re et postulare (
Tom. V
p. 35, a.
1519).
Constr.
a. aliquid
b. (id) ut.
III.
iur.
t. t.
A.
actionem, causam, rem in (coram) iudicio, iure
et
abs.
występować przed sądem w charakterze powoda; coram iudicio actorem
adesse.
Eodem sensu
ius, iura (
TPaw IV
p. 243,
a. 1399
et saepius); iurisdictionem (
TPaw III
p. 119, a.
1389)
; in iure (
APozn I
p. 289, a.
1459)
; in foro (
KodUJ IV
p. 144, a.
1535)
; pro causa ((
StPPP VIII
p. 216, a.
1387
;
ib.
p. 847, a.
1400)
;
; in causa (
KodWp II
p. 392, a.
1326)
; lite (
Tom. I
p. 45, a.
1509)
; querela (
KsgMaz I
p. 93, a.
1409)
; iudicialiter (
KodWp III
p. 33
. a. 1354)
; iuridice (
StPPP VI
p. 60, a.
1511)
; adversum (
Tom. XIV
p. 404, a.
1532).
Opp.
respondere (
KodKKr I
p. 92, a.
1269
et saepius); defendere (
KodMp II
p. 208, a.
1303
et saepius).
Inde
(pars) a-ns
powód;
i. ą. actor.
N.
glossas
Pol.
ArHist III p. 244 (a. 1414) : tu non e-sti heri wlgariter «ne przipovedalesz szą» (cf. KsgMaz III p. 106, a. 1435).
StPPP II p. 290 (a. 1424) : a-bat wlgariter «przsal szą» (cf. AGZ XIV p. 317, a. 1451; ib. p. 446, a. 1455).
ArPrawn VIII p. 43 (a. 1419) : sic e-it wlgariter «zalowal» (cf. KsgMaz II p. 113, a. 1425; KsgLub p. 110, a. 1487).
StPPP II p. 600 (a. 1450) : qui contra eundem a-ret alias «foldrowalby».
AGZ XVII p. 87 (a. 1473) : se submisit capitaneo actionem principalem … a-re alias «konacz» (cf. GLlw 232).
N.
wystąpić ze skargą ustną; idem vult ac: verbis
accusare
TPaw III p. 284 (a. 1405) : Bynek contra Velislaum e-it in hec verba.Cf. infra 378,21 sqq.
Constr.
1.
viso adversario
a. contra (in) aliquem.
b. aliquem reum.
c.
super aliquem :
TPaw III p. 129 (a. 1389) : pro quo super me e-isti.
Ib. IV p. 284 (a. 1405) : ego a-o super eundem.Ita saepissime.
d.
erga aliquem :
AGZ XVII p. 87 (a. 1473) : se submisit ... actionem principalem erga ipsum Melnowsky a-re.
e. cum aliquo.
f.
de aliquo:
KodWp III p. 33 (a. 1354) : Wirzbanta de ... domino archiepiscopo e-it iudicialiter (cf. StPPP VIII p. 260, a. 1388).g. inter se. 2. visa re, de qua disceptatur a. pro (de) aliqua re. b. super aliqua re:
Ksg ŁawKr p. 185 (a. 1392) : Johannem a-ntem ... super quodam stillicidio (cf. StPPP VI p. 164, a. 1519).
c.
cum aliqua re :
TPaw IV p. 630 (a. 1396) : a-o super te cum pecuniis, quod meam tenes hereditatem.
d.
in aliquid:
KsgMaz II p. 193 (a. 1426) : Adam … in plura e-it quam citavit.
e.
ad aliquid:
TPaw III p. 369 (a. 1396) : a-o super te ad pecunias, quia meam tenes hereditatem.
PP III p. 203 (a. 1451) : pueri ... ad debita matris sue nichil habent a-re.
f.
aliquid:
StPPP VII p. 220 (a. 1387) : si quid idem Jasco habet a-re, a-at (cf. KsgCzer p. 7, a. 1407).
KsgLub p. 110 (a. 1487) : noluit quitquid a-re alias «szalowacz».
TPaw IV p. 317 (a. 1406) : a-o contra te tres marcas fideiussorie.
AKap Sąd III p. 174 (a. 1513) : potestatem ... debita repetendi, a-ndi, recipiendi etc.
g.
sq.
quia (quod):
KodWp III p. 33 (a. 1354) : Wirzbanta de ... domino archiepiscopo e-it iudicialiter, quod ... hereditas ... ipsum ... ex successione paterna contingeret.
KH X p. 805 (a. 1417) : a-o super ... Albertum, quia tenes partem patrimonii mei.TPaw IV p. 630, cf. sq. Ib. III p. 369 , cf. sq.
N.
locut.
α.
civiliter
opp.
criminaliter :
StPPP VI p. 322 (a. 1527) : civiliter et non criminaliter a-it pro ... capite.
β.
(pro poena) capitis
wytoczyć sprawę gardłową; capitis accusare
CALLIM. Rhet. p. 129 : que a-it capitis.
N.
impers.
AKapSąd III p. 355 (a. 1531) : huic mulieri a-batur pro pena capitis.
3.
viso eo, cuius nomine res agatur ab aliquo
TPaw VII p. 290 (a. 1423) : Jacussius ... ei-t contra Venceslaum a tribus personis et in citatione a duobus.
Tom. VIII p. 34 (a. 1526) : quae vra ptas coram ... regia mte partim ab ill. principe Prussie, partim etiam suo nomine e-it, cf. supra 4, 26 sqq.
B.
wymierzać sprawiedliwość; ius dicere
KodMp II p. 220 (a. 1311) : forma iuris ... non servata iussit abbas in nos ... excomunicationis sentencias fulminare, tamquam bos alius, qui pocius iudicio presidens a-batur quam a-ret.
RHist I p. 312 (a. 1548) : nemini alteri pro criminalibus a-re licet tantum auctoritate maiestatis vestrae.Multo saepius pass. a-itur ius, iustitia i. q. exercetur
Dogiel I p. 11 (a. 1460) : super his a-atur iustitia regi Bohemiae.Ita saepius.
IV.
verbis
vel
abs.
mówić;
dicere.
V.
singularia: występuje w miejsce słów; occurrit loco
verborum
a.
facere
*CodVit p. 885 (a. 1428) : Deus ... nos ad similitudinem suam e-it eternos.
CodEp II p. 429 (a. 1442) : unde a-tum est, ut etc.
b.
cogere
GALL p. 461 : Pomerani ... sunt a-ti corruere.
Tom. I p. 193 (a. 1511) : totius provincie vires in unum exercitum a-antur.
c.
sequi
WŁODK. p. 165 : ex quo a-itur, quod iurisdictio coepit a iurisdictione patris familias licet non expresse ... infertur.
VI.
imperat.
age, agite
nuże; ponitur pro interi.
adhort.
Constr.
a.
sq.
imperat.
b.
sq.
coni.
praes.