- F.
- Th.
- Bl.
- S.
- Dc.
- B.
- BJ.
- A.
- H.
- Ha.
- N.
I.
propr. et in imagine (tam de hominibus quam de rebus): upadek, przewrócenie się, spadanie;
actus concidendi, decidendi, lapsus.
Syn. et glossa Pol.
GLcerv p. 488 : c-us... dicitur lapsus, «vpad».
N.
skok w dół; saltus desuper datus
DECIUS p. 9 : in Vistulae amnem praecipiti c-u se mergendo.Saepius de aedificiis sim. zawalenie się, zniszczenie; ruina. Praeterea de nive vel pluvia. Meton. a. guttae rów odpływowy, ściek; emissarium, fusorium
PommUrk VI p. 88 (a. 1321) : ut domus mea ... c-um gutte in curiam meam cadentem habere possit, habentem trium pedum exten sionem.b. fluvii (sq. in c. acc. ) ujście rzeki; locus ubi fluvius influit, ostium
KodTyn p. 519 (a. 1480) : inferius descendendo ripa fluvii Strug usque ad c-um eiusdem fluvii in Dunaiecz.c. drzewo obalone; arbor, quae cecidit
AGZ XIII p. 282 (a. 1449) : tu sibi c-us in silvis ipsius secares.Astr. sensu obscuro
ALBERT. p. 133 : digiti ecliptici seu puncta minuta c-us tam in solari quam in lunari eclipsi.
Locut
. casum dare (
KOMOR.
p. 252
)
, facere (
ArPrawn X
p. 280, a. 1409)
, petere (
JANKO
p. 751
;
Somm. II
p. 152, a. 1394)
;, casu cadere (
MPH IV
p. 425, saec. XV
;
MIECH.
p. 49
)
.
II.
transl.
A.
1.
a.
upadek potęgi, godności, znaczenia; imminutio potentiae, auctoritatis, dignitatis. Praegn. zguba, zagłada; exitium, interitus.
N. de
causa
iudiciali:
przegranie sprawy w sądzie;
litis eventus iniquus
DŁUG. Hist. III p. 224 : causa ... in periculum et c-um perpetuum recidebat.
Locut.
casum dare
(intrans.
OSTR.
p. 115
)
, casum alicuius erigere (
DŁUG. Hist. IV
p. 474
)
, in casum recidere (
ib. III
p. 224
).
b.
czyn moralnie zły, występek; vitium, flagitium
CodVit p. 607 (a. 1423) : in terris Russie ... ubi degent scismatici ... c-us multi ... Romane ecclesie contrarii commituntur.
AKapSąd II p. 625 (a. 1476) : Mathias altarista ... in domo sua mulieres ... suspectas fovet, cervisiam ... propinat ... et alios inhonestos c-us exercet.
DŁUG. Op. p. 60 : pro tam discriminosis c-bus, pro tam detestandis excessibus zelus ... viri beati accensus est.
2.
koniec czegoś, wynik; finis alicuius rei, eventus
DŁUG. Hist. IV p. 503 : neque erat quisquam ... quin in eius diei c-u suarum ... fortunarum eventum consistere existimaret.
3.
wydarzenie się, zajście czegoś; actio accidendi
PommUrk II p. 597 (a. 1286) : cum ... acta humana obliuionis c-u per temporis interlapsum facilius euanescant.
Inde
a.
zdarzenie, zajście, wypadek; factum, eventus.
Syn.
eventus (
DyplMog
p. 21, a. 1266
et saepius). In malam partem
(abs.
et cum
adi.
)
nieszczęśliwy wypadek, nieszczęście, klęska, niebezpieczeństwo;
malum, clades, periculum.
N. glossam Pol.
RFil XVI p. 334 (saec. XV) : c-us «zaloscz».
Praec.
fortuitus
et
abs.
zdarzenie niespodziewane, przypadek, traf (szczęśliwy lub nieszczęśliwy); eventus inopinatus (sive bonus sive malus sit), qui sine cuiuscumque consilio ac voluntate fit.
Syn. et glossa Pol.
GLcerv p. 488 : c-us est inopinatae rei euentus, «przygoda».N. szkoda przypadkowa; damnum, quod ex inopinato eventu provenit
KADŁUB. p. 96 : negotium gerentes alienum, non interveniente speciali pacto c-um fortuitum prestare non compelluntur (cf. ib. p. 162; KodMp IV p. 481, a. 1448; KodKrak p. 588, a. 1460; DyplMog p. 147, a. 1503; item Th. III 577,79 sqq.).
N.
fatorum, fortunae
zrządzenie losu, zwł.
szczęśliwe, szczęście; id, quod fatis vel bonae fortunae ascribitur, res secundae
RHist XXXIX p. 57 (a. 1445) : ecce unus homo c-u fortune datus velut e celo missus.
Tom. XII p. 96, (a. 1530) : utinam ... liceret experiri ... dominationi vestrae ... in rebus fortuitis c-um fortunae esse involubilem.
RFil I p. 115 (a. 1534) : aliorum victorie ex fortuitis fatorum c-bus perueniunt (opp. voluntas Dei).Cf. Th. III 582,48 sq.
Inde sensu latiore (saepius phil. )
źródło przypadkowości w świecie; fons et origo fortuito accidentium (iuxtaponitur
fortunae)
AAlex p. 423 (a. 1504) : c-bus et fortunę omnia subiecta esse videntur.
GŁOG. Anal. fol. 2a : monstrorum ... productio est a fortuna et c-u.
STOB. Parv. fol. B Va : de causis per accidens scilicet de c-u et fortuna.
Iuncturae potiores: nominales
α.
sq.
gen.
explicativo,
v.
gr. homicidii, incommoditatis, necessitatis, negligentiae.
β.
sq.
adi.
,
v.
gr. acerbus, adversus, bellicus (
StKapWł
p. 65, a. 1505)
, damnatus (
CodEp I 1,
p. 50, a. 1418)
, durus, extremus, fallibilis (
*CodEp II
p. 245, a. 1430)
, gravis, infaustus (
KodMp IV
p. 217, a. 1425)
, infelix (
CodEp I 2,
p. 50, a. 1448)
, infortuitus (
KodKrak
p. 178, a. 1424
;
APozn I
p. 109, a. 1444
;
MPH IV
p. 448, a. 1454
;
ZabDziej III
p. 218,
a. 1492)
, lugubris (
AAlex
p. 183, a. 1502
; cf.
Th. III 580,78), miserabilis, miserandus (
AAlex
p. 183, a. 1502
; cf. Th. III 581,5), molestus (
DŁUG. Hist. I
p. 336
)
, nefandus (
ib. V
p. 317
), subitus (
HUSSOW.
p. 22, v. 345
), tristis (
DŁUG. Hist. I
p. 529
).
verbales
α. casus accidit, emergit (
DŁUG. Hist. I
p. 529
)
, evenit (
AKapSąd II
p. 29,
a. 1417)
, incidit (
PommUrk II
p. 331, a. 1276)
, ingeritur alicui (
DŁUG. Hist. II
p. 102
)
, intercidit (
CodEp III
p. 601, a. 1492)
, intervenit, obviat alicui (
CodEp I 2,
p. 5, a. 1445)
, occurrit (
AKapSąd III
p. 195, a. 1518)
, serpit (
CodEp I 2,
p. 50, a. 1448).
Item
aliquem agit (
Tom. V
p. 353,
a. 1521)
, capit (
DŁUG. Hist. V
p. 317
)
, corripit (
id. Op.
p. 300
), excipit (
id. Hist. I
p. 336
), super aliquem venit (
AKapSąd II
p. 864, a. 1531)
.
β. casum accipere (
DŁUG. Hist. I
p. 284
)
, contrahere (
id. Op.
p. 368
), ferre (
KodKrak
p. 670,
a. 1440
;
ib.
p. 588, a. 1460
;
DyplMog
p. 147,
a. 1503)
, praestare (
KADŁUB.
p. 96
et
162
), resarcire (
DŁUG. Hist. I
p. 284
).
γ. in casum incidere (
Tom. III
p. 79, a. 1514).
adverbiales (ex) casu
α.
przypadkiem; forte, fortuito.
Item
a casu:
MATTH. p. 35 : putari posset, quod iungentes se Deo non per illam adhaesionem bene haberent, sed aliunde vel a c-u.
CIOŁ. Lib. II p. 170 (a. 1428) : si a c-u ad foueam aliquam ex ... vicina fouea impetus aque ... descenderit.
Item
per ca
sum :
RachWaw p. 94 (a. 1526) : rosae quae fractae erant per c-um in stubella.
Opp.
pro libitu voluntatis (
ArPrawn IV
p. 108, saec. XIV medio
), intentione aliquid faciendi (
ARect I
p. 270,
a. 1489)
, a consilio (
GŁOG. ExLog
fol. 78a
)
, studiose (
CorpJP III
p. 449, a. 1519).
β.
na wypadek, w razie, gdyby; si forte (aliquid eveniat)
AKap Sąd III p. 12 (a. 1458) : quo c-u ... canonicum ... procuratorem suum ... constituit.
ArPrawn V p. 462 (saec. XV) : quo c-u poterit... alium... surrogare.
Item
in casu (casu eveniente)
c.
gen.
StPPP IX p. 120 (a. 1482) : c-u ... eueniente alicuius impedimenti.
AKapSąd III p. 126 (a. 1508) : se obligarunt in c-u negligencie ... solvere XX sexagenas.Porro (in) casu (quo, si, quod, ubi) c. con.
DŁUG. Hist. III p. 164 : c-u, quo pax per ... arbitros sequi non posset (ita saepius ).
IANIC. p. 302 : c-u ... quo si contigerit vaccam ... deperiri.
AKapSąd III p. 174 (a. 1513) : c-u ... quod carerent domo.
APozn I p. 421 (a. 1469) : in c-u ipse ... peccunias ... non solveret.
KodMp IV p. 32 (a. 1390) : in c-u ... quo ... Clementem ab hac luce migrare contigerit (ita saepius ).
ArPrawn I p. 18 (a. 1400) : in c-u ... si ... caucionem ponere noluerit (ita saepius ).
StPPP VI p. 178 (a. 1521) : in ... c-u, ubi deficeret sexus masculinus.
Simili sensu
in casum quo (in quem, quod, quodsi)
c.
con.
*Dogiel I p. 7 (a. 1395) : in c-um, quo dicto fratri nostro ... in necessitatibus exigentia guerrarum incumberet.
CodEp II p. 9 (a. 1386) : in c-um ... in quem ... nobiles ... conflictum fecerint.
Ib. p. 20 (a. 1388) : in c-um et eventum, quod nos dictas pacis treugas ... infringerimus.
Ztschr. XI p. 227 (a. 1432) : in c-um, quodsi ... aliqua controversia accideret.Praeterea casu dato (stante), quodsi c. con.
AKapSąd III p. 184 (a. 1515) : dato c-u ... quod si omnes pueri ... morerentur.
AKapSąd III p. 18 (a. 1465) : c-u stante ... quod si dicte decime ... vastarentur.Porro casu posito si (quod) c. con. vel fut.
ArPrawn V p. 416 (a. 1389) : molendinator c-u posito, si... decederet.
PP III p. 109 (a. 1443) : posito tali c-v, quod ... Iohannes vellet vendere predictam domum.
GIEŁCZ. fol. E 4b : posito c-u, quod Antichristus erit.Denique si casus venerit, quod c. con.
AKapSąd III p. 125 (a. 1508) : si c-us venerit, quod aliquis mortuus ... ad parochialem ecclesiam ... conduci non posset.
b.
okoliczność, zewnętrzne warunki; id, quod alicui rei gerendae extrinsecus accedit
CodVit p. 1021 (a. 1416) : fidem si in talibus c-bus assumpsissemus, forte cum eisdem Prutenis eundem incidissemus laborintum.
AAlex p. 456 (a. 1505) : cuius ... transitum ... c-u ... non diffinito factum.
N.
przyczyna zewnętrzna; causa extrinsecus veniens
CALLIM. Rhet. p. 140 : urbem ... obsessam venire in hostium potestatem non natura, sed c-u necessarium erit, si hostium copia circumdata, si inopia rei frumentarie prematur.
c.
okazja, sposobność;
occasio.
d.
los, dola ludzka;
vitae humanae condicio, sors humana
PommUrk VII p. 270 (a. 1329) : hominum vita labilis, mens instabilis, c-usque transitorius et infirmus.*CodEp II p. 452
( a. 1444) : pro acritate c-uum humanorum ac fragilitate fortunę.
B.
1.
iur.
t. t.
a.
wypadek prawny, zagadnienie prawne; factum, quod materiam iudicandi vel iurisdictionis praebet, causa iudicialis.
Praec.
criminalis
et
abs.
przestępstwo; actio nefaria iure vetita
KodWp III p. 271 (a. 1365) : omnes, qui pro criminalibus c-bus ... raptu, furto ... talibus proscripcionum annotantur.
AGZ XVI p. 146 (a. 1478) : ego citavi pro violenta super domum superequitacione et iste est c-us camere regie reservatus.
b.
iuris (legis)
orzeczenie prawne, przepis prawny; legis praescriptum, decretum
ArPrawn II p. 97 (a. 1458) : summarii c-us iuris terrestris Polonicalis.
ZABOR. p. 62 : ubi ... c-us legis est, ibi nulla probabilis dubitatio est.
N.
super Corpus iuris
sim. rodzaj komentarza prawniczego;
genus commentarii in legis decreta
AKapSąd I p. 170 (a. 1500) : c-us Iohannis Durandi super Corpus iuris civilis.
KodUJ IV p. 3 (a. 1507) : c-us brevis super totum Corpus iuris civilis.
Ib. supra c-us longi super sextum librum Decretalium.
2.
eccl. przestępstwo z punktu widzenia prawa moralnego, grzech; actio nefaria iure naturali vetita, peccatum
AKapSąd III p. 292 (a. 1508) : qualis et quanta penitentia in c-u proposito... imponi debeat confitenti.
CorpJP III p.449 (a. 1519) : propter quod peccatum ad mortem ipsius debet alienari a communione Christianorum ... huiusmodi c-uum tale ius est.
N.
reservatus
z którego rozgrzeszyć może wyłącznie biskup lub papież; cuius absolutio soli episcopo aut papae competit
StSyn IV p. 27 (a. 1420) : sacerdoti ... cui eciam in c-bus reservatis ... concedimus facultatem absolvendi.Ita saepius.
Item
non concessus (
AKapSąd II
p. 283, a. 1482)
, episcopalis (
StSyn VI
p. 33,
a. 1415).
3.
gramm.
nominis
et
abs.
przypadek deklinacyjny; forma declinationis nominum.
Syn.
GŁOG. Alex. I fol. 44b : c-us ... est ... inflectio nominum.
Distinguitur
absolutus vel rectus, cui opp. obliquus (
GŁOG. Porph. fol. O VIb
et
fol. S VIIIb
).
N.
fleksyjne zakończenie wyrazu; litterae, quae finem vocis alicuius constituunt
GŁOG. Porph. fol. l IIIIa : c-us potest capi pro finali terminatione; requiritur enim ... quod concretum et abstractum in principio vocis debent conuenire et in fine differre.In grammatica speculativa m. ae. : przynależność do podmiotu orzekania; accomodatio ad subiectum, quae permutatione eiusdem abstracti in concretum fit
GŁOG. Porph. fol. l IIIIa: possumus intelligere per c-um cadentiam vel inclinationem ad subiectum, abstractum enim significat aliquam formam absolute, quam significat concretum sub inclinatione, cadentia et existentia in subiecto.